(Foto 1: shtegu i fjales kopertina per shtyp 21-10-2016)
Para disa muajsh, në prag të panairit kombëtar të librit, në studion e mikut dhe kolegut tim, Bujar Karoshi, do të njihja për herë të parë, njërin pas tjetrit, dy poetë. Fillimisht do të takoja aty Ahmet Prençin, të cilin, si njeri publik, e pata fiksuar përmes ekranit si “polic”, si ish-drejtor i përgjithshëm i Policisë së Shtetit. Por kur miku ynë i përbashkët ma prezantoi si poet, madje duke më dhënë edhe një kopje të librit të tij, të sapobotuar, me titull “Udhë në pasqyrë”, kjo nuk do të mbetej surpriza e parë. Ashtu si janë shprehur publikisht edhe të tjerë (B. Mustafaj, A. Tufa) që e kanë lexuar këtë libër, befasi për mua ishte cilësia e poezive të Ahmetit dhe jo qenia e tij një detyrë aq të lartë shtetërore. Dhe jam i sigurtë për një gjë: Ahmeti do jetë gëzuar më shumë në jetën e tij kur mori në dorë librin e tij të parë me poezi, sesa kur mori vendimin e emërimit në postin e lartë. Dhe këtu dallojnë poetët nga njerëzit e zakonshëm të kësaj bote, që, sa më shumë i largohet poezisë, aq më e vrazhdë dhe e mërzitshme bëhet.
Duke e ditur dobësinë time për poezinë, disa ditë më vonë, Bujari do të më prezantonte me një poet tjetër dibran, me Islam Çengën: “Ky është profesori i Ahmet Prençit”, më tha Bujari, prezantim që unë e mora si referencë për librat. Islam Çengën nuk e kam njohur më parë personalisht, as si poet. Për më tepër, nuk i dija lidhjet mes tyre, përfshi edhe faktin që do e mësoja përmes faqes së I. Çengës në facebook, kur po e konsultoja për ta njohur më shumë këtë njeri. Ahmet Prençi shkruan aty për Islam Çengën: “Është shumë i dashur për mua ish-mësuesi im dhe poeti i talentuar Islam Çenga. Poezitë dhe këshillat e tij më kanë ndjekur gjithë jetën”. Ndryshe nga shumica e profesioneve të tjera të cilat përfitohen përmes edukimit, shkollimit, poezia më shumë konsiderohet si një mision (disa e konsiderojnë hyjnor, qiellor), se sa një profesion në tregun e madh të punës. Madje, janë gjithnjë e më të rrallë ata që e sigurojnë jetesën me këtë mjeshtëri. Shkurt, poet lind; nuk bëhesh dot.
I. Çengën dhe A. Prençin nuk besoj se i bashkon rastësia; vendlindja, katundi a qyteti, bindjet politike a sentimentet fetare, apo lidhje të tjera si raporti mësues-nxënës apo biznesi. Siç e thotë vetë në njërën prej poezive të tij Islam Çenga, të dy ata janë “Njeri me fat poeti”. Dhe kjo i bën të ndjehen superiorë jo në kuptimin e diktatit apo sundimit ndaj të tjerëve, përkundrazi. Duke qenë njerëz të urdhrit të shpirtit, të qiellit, pra, arkitektë të shpirtit njerëzor, poetët nuk lëndojnë, por ledhatojnë, nuk përfitojnë, por sakrifikojnë, nuk djegin, por digjen me misionin e qiririt, dritës. Ky është poeti sipas I. Çengës: “Miku im,/ Ti vish një peliçe dimri/ Këpucë me këmbale ushtari/ Dhe dil në gjueti dhelprash, kunadhesh;/ Në të daltë një lepurush/ Mos qëllo;/ Në të daltë një ketër/ Mos shkrep armë;/ Në të daltë një dhi e egër/ Ndihmoje të ngjis shpatin e thiktë;/ Në të daltë një thëllëzë/ Mbylle njërin sy;/ Për pëllumba mbylli të dy…// Në ndodhtë kështu/ Anì pse nuk lexon poezi/ Anì, miku im, anì!”. Poeti edhe në ditën e nisjes për në qiell mendon për tokën: “Kam vënë shkallët për në Qiell/ Ti, në Tokën njerëzore njerëzisht jetoje çastin,/ Çastin që ka nevojë për hiret e tua”.
Libri i ri me poezi i Islam Çengës me titull “Shtegu i fjalës”, botimet “Dita 2000”, nuk është një libër i zakonshëm me vjersha, si ato që dalin rëndom nga shtypshkronjat si qoftet në zgarat e mejhaneve në “Rrugën e Kavajës”. “Shtegu…” i I. Çengës nuk është as si kalamburet e kalamajve me diploma universitare të klubeve të “Bllokut” apo pensionistëve që nuk kanë ç’bëjnë dhe duan të ringjallin modën e bejteve. “Shtegu…” i I. Çengës është “shtegu” që ndan poezinë e vërtetë nga vjershërimi amator që përmbyt rrjetet sociale me “Like” hipokrizie dhe autolëvdata. Vargje të tilla nuk gjenden lehtë në poezinë e sotme: “Ti, të dielën pastrove, lave/ Dhe sot është e hënë/ Dhe po vishem me të larat nga shiu i mbrëmshëm/ Me hekurosjen e yjeve fshehur nën pëllëmbë…”.
“Shtegu i fjalës” është një libër plot ndjenja të shprehura me figura, imazhe dhe gjetje fine, të cilat përcjellin tek lexuesi përjetime, befasi dhe mendime të bukura. Fjalët çelësa që preferon autori janë: dallëndyshja (shamizezat dallëndyshe), kali (jam Kalë), qielli, era, plepi (E mbaj mend si krihej në erë), lumi, gjyshi (Gardhi i thurur nga gjyshi po ha me dhëmbë thonjtë e mbetur) etj. “Kënga e kalit” është gati një poemë për nga gjetja, bukuria e të shprehurit, por mbi të gjitha për mesazhet që përcjell: “Unë jam kalë!/ S’ka errësirë për mua:/ Punoj në këmbë,/ Fle në këmbë,/ Pushoj në këmbë,/ Lind e vdes në këmbë,/ Ëndërroj në këmbë…/ Ëndërroj si kalë mbreti, imzot,/ Punoj si kalë druvari, imzot,/ Duroj si kalë tregtari, imzot,/ Flijoj si kalë beteje, imzot!// AT, DORI, HAMSHOR, IMZOT…// Jam kalë!/ Nuk kam pasuri/ As fëmijët e mi nuk kanë pasuri/ (Engjëjt nuk kanë pasuri, Imzot!)”. Me pak fjalë, përmes simboleve dhe metaforave, kemi një histori të njeriut, të shoqërisë, kemi paradokset që sjell zhvillimi, teknologjia apo pabarazia. Poezia “Lumenjtë e shpirtit” është tronditëse: “Pa brigje, pa ura, pa shtrat e pa rrjedhje,/ Thellë në shpirtin tim, lumenjtë pa emër;// … Kërkoj një valë ngushëllimi për shpirtin,/ E sakaq mblidhen shamizezat dallëndyshe// Kërkoj të përkëdhel me shpirt një cironkë,/ Sakaq më vërsulen peshkaqenët…”.
Ndonëse autori ka jetuar e punuar në një nga zonat më periferike të vendit, në poezinë e Islam Çengës nuk rezulton ndonjë frymë periferike as në mesazhe, as në motive, madje as në teknika apo leksik. Poezia e tij ka origjinalitet dhe modernitet njëherësh. Lexoni, për shembull, poezinë “Portofoli”: “Në portofol /Kartëvizita nga shtëpitë botuese,/ Studiosh fotografike,/ Teknikë celularësh,/ Blerës mobiliesh të përdorura,/ Hidrauliku,/ Rrobaqepësi,/ Zhbllokues banjosh,/ Bojaxhinjsh,/ Berberësh,/E pastaj… një kartëvizitë funerali/ (Edhe funeralet me kartëvizita!?)…”.
Poetët e vërtetë dallohen nga amatorët a grafomanët sidomos në poezitë e ashtuquajtura të peizazhit ao të dedikuara. Janë bërë, për shembull, qindra poezi për vendlindjen, për Tiranën, për Pogradecin, Korçën apo Prishtinën, por shumë të rralla janë ato që mund të konsiderohen si gjetje apo këndvështrime origjinale. Në librin me poezi të Islam Çengës do të gjeni poezi për Tiranën, Prishtinën, Korçën apo Peshkopinë shumë të goditura jo vetëm për këndvështrimin, por sidomos për detajet poetike: Për Prishtinën, për shembull: “Lind dielli në Kodrën e Diellit,/ Hëna nuk ka vend në Prishtinë,/ Hëna si një bukëls fshihet ferrave,/ Hëna astmatike nuk merr frymë.// Lind dielli në Kodrën e Diellit,/ Nata nuk ka qiell në Prishtinë,/ Nata vidhet maleve të Jutbinës/ Mbyllet si e marrë në çmendinë…”. Për Korçën: “I thatë Mali i Thatë,/ Mendjemadh e ngrefosur, si fyell i çobanit/ Midis dy gjinj-liqenesh… //Babush, Mali i Thatë,/ Me bastun’ ere shkund manat nëpër natë,/ Devoll e Moravë;// Pastaj një serenatë…/ Në harem sulltanësh/ Digjet Mali i Thatë”. Në poezinë më titull “Ndërrim motesh në Peshkopi” merr përparësi aspekti social i peizazhit: “Këtë herë për Vitin e Ri/ Nuk ra borë në Peshkopi…/ Blirët, si gra të veja/ Nxisin zjarrin në vatra;/ Pa vellon e bardhë çatitë/ Dritaret pa qerpikë,/ Nën lëkurë mjegulle, kurrize oxhaqesh/ Ngrohin kësmetet e pakta,/ Si kurrize plakash.// Pa nur, pishat,/ Pa dantella, xhamat,/ Pa gjurmë, udhët,/ Pa lule, varret;/ Krejt potere gratë,/ Me krra-krra sorrash/ Kthejnë telfin e kafesë,/ Në djerrinën e fatit…”. Dhe këto vargje të bukura për Tiranën thurur nga një dibran: “Pas mesnatës Tirana flet me veten/ Duke krehur flokët në xhamin e Hënës,/ Era e lehtë me reçipeta mëndafshi/ Zbret si një hanëme nga sarajet e Dajtit”.
Poezia e Çengës duket se nuk buron nga leximet, nga egoja apo maninë që ka çdo njeri për t’u shfaqur apo për t’u dukur; ajo nuk është një poezi e porositur, si është bërë e modës sot edhe në art. Poezia e tij lind sepse i vjen ora për të lindur, pasi është ngjizur diku a dikur përmes një kontakti direkt, jo përmes të tretëve. Ajo buron nga jeta, jo nga eteri, buron nga dhimbja dhe lind përmes dhimbjes, shpesh dramatike si dramat që lindin nga humbja, dhimbja, dilemat apo mungesat. Cikli i titulluar “Njëmbëdhjetë tregime për axhën Dik” është një poemth sa lirik, po aq i dhimbshëm që ka lindur nga dashuria dhe dhimbja për njeriun e thjeshtë, tek ai njeri që shumëkush nuk do të arrinte të dallonte asgjë poetike. Epo, prandaj, nuk mund të bëhen të gjithë poetë. Tek “Tregimi III: Kishte një çadër shiu Axha Dik” po shkëpusim disa vargje: “Axha Dik kish një çadër/ Dalë boje si basma,/ Gjithnjë e mbante me vete/ Me vete në morte,/ Me vete në dasma…/ Axha Dik kish një çadër me ngjyrë të zezë si astari i natës”.
Një libër me poezi të bukura dallohet nga librat mediokër edhe nga një fakt i thjeshtë: nëse lexuesi pas çdo vargu që lexon ndjen nevojën për ta cituar diku-r, për ta mësuar përmendësh krejt vjershën apo edhe ta ruajë mënjanë për ta rilexuar kjo don të thotë që kemi të bëjmë me art të vërtetë, jo kallp. Dhe kjo ndodh shpesh me librin e I. Çengës. Është një libër që besoj do ta nxjerr shpesh nga rafti im i rralluar i librave me poezi të epokës së tregut. Se “Dy gisht qiell …më mjaftojnë për shtratin tim/ …për sytë jo!/ Ah, sytë e mi,/ Duan dyfish qiell!”.
Tiranë, 26 maj 2017