Jeta jote nuk është ajo që ke jetuar, por ajo që të kujtohet, ashtu siç të kujtohet për ta rrëfyer.
Gabriel Garcia Marquez
Sa herë i kthej vektorët e kujtesës prapa, më del që mbaj mend në imazhe të vagullta deri në moshën 5-vjeçare, ndërsa më tutje, të tjerat nuk janë pos imazhe të ndërtuara me ata çka më kanë treguar prindërit dhe ata që janë më të mëdhenjë se unë, teksa sot, në mënyrë krejt të pavetëdijshme i kam vetësuar si kujtime të miat. Shtëpia ku linda dhe kalova 20 vite të jetë sime, qe një shtëpi përdhesë, pa ziklaturë (ngritje, shkëputje nga toka), rrafsh me tokën, e cila përbëhej nga dy dhoma dhe një sallon. Deri para vitit ‘97, njëra nga dhomat ishte e pasuvatuar, për tullash dhe për trarësh.
Ndër imazhet e para që kanë zënë vend në kujtesën time janë dy sende: një çifteli dhe një pushkë 10-she. Çiftelia qëndronte e varur në murin e dhomës së rregullt e cila shërbente si dhomë ndenjeje dhe njëkohësiht dhomë gjumi, ndërsa pushka, e varur në murin e dhomës së parregulluar (në odën e pandreqme)
Tingullin e çiftelisë e dëgjoja çdo natë ndërsa tingullin e pushkës se kisha dëgjuar kurrë. Kështu që gati sa nuk fillova që për çiftelinë të ndjeja një urrejtje të paprovuar ndonjëherë, dhe nga ana tjetër një keqardhje për pushkën, sepse kudo dëgjoja tinguj pushkash, dhe kurrë tigullin e pushkës sonë, tek në të kundërt askund tingull çiftelie ndërsa në shtëpinë time çdo natë. Pse duhej një armë që s’e përdorje kurrë?!
Pas unë u rrita , dhoma u rregullua, dhe pushka u hoq, ndërsa im atë si për inatin tim, bleu edhe një çifteli dhe e vendosi bash në gozhdën ku mbahej pushka. Ndoshta deshti të zhbënte kujtesën e tij, por fiksoi më fort timen.Ndërkaq, tek rritesha, e gjithë Bota ime ishte fshati im. Mandje rrethi i Botës mu zgjerua deri në horizontet që rrokte syri im. Tashmë e gjithë jeta ime ishte në Luginën e Drinit të Zi, rrethuar me vargmale. Kujtesa mbivendosi imazhe të tjera, të cilat shpesh rëndojnë aq sa ngjeshin në të kujtime që vetë ndonjë qetësi e gjatë mundet ti shpluhuros.
Peshkopia lindi si shkak dhe mandej si pasojë e lënies jashtë kufijve qytetin e Dibrës. E gjithë ajo qendër tregtie, kulture, e zhvillimi, nuk ishte më pos rrëfim në buzët e pleqve me mustaqe. Shpesh im gjysh, rrëfente histori me burrat e Lumës, që kalonin natën në fshatin tonë për të shkuar për tregti në Dibër. Por me çpo shohim dita-ditës, kujtesa kolektive ia ka lënë vendin problemeve politike aktuale.
Në një dokumentar televiziv, rrëfenin disa plaka dibrane se sa mallë ndjenin për familjet e mbetura matanë kufirit, ku s’iu lejohej të kthenin as kokën nga Vija e Kuqe. Ardhja e demokracisë, dhe së fundmi liberalizimi i vizave, nuk bëri gjë tjetër vetëm se polli marrëveshje policore për zhvatjen e xhepave të qytetarëve. Sa herë më duhet të kaloj në doganën që ndan Dibrën me Dibrën, duhet që veç kontrolleve të imtësishme, të paguaj edhe baksishe, sepse polici maqedonas (nuk) ka të drejtën të ndaloj një dibran të futet në Dibër. Nëse do ti referohemi Oscar Wilde-it ku thotë: “ Kujtesa… është ditari që ne të gjithë e mbajmë me vete”, kur më përmendin Dibrën, për dreq në mendje më vjen polici maqedonas dhe kjo është si me thënë një zhagarravinë në mendjen time.
Njëzetë e tre gushti i 1944-s, është Dita e Çlirimit të Peshkopisë nga pushtuesit gjermanë, ndërsa historiani Uran Butka thekson se Peshkopia, nuk u çlirua nga askush, por përkundrazi u pushtua nga komunistët, duke qenë se në Dibër nuk kishte këmbë gjermani. Qasja e komunizmit për 45 vjet, i zbehu në thelb traditat dibrane, që nga mënyrat e festimeve të dasmave deri tek ceremonite dhe ritualet mortore.
Në një fazë të parë kjo u arrit shumë lehtë, pas miratimit të ateizmit me kushtetutë, duke u bërë kështu të parët në historinë e ekzistencës, shtet ateist. Pra duke qenë se feja mbante në këmbë disa norma kulturore e mandej fetare, nuk kishte një ingranazh në duart e popullit për ti patur e mandej përçuar këto norma në breza.
Pas ardhjes së pluralizmit politik në vendi tonë dhe vendosjes së sistemit kapitalist, pritej që gjërat të viheshin në vijë. Fatkeqsisht, syresh, ndodhi komplet e kundërta. Hapja e kufijve dhe ikja e një pjese të mirë të rinisë Dibrane (Shqiptare në tërësi) dhe kthimi i tyre pas disa kohësh, kontribuoi në zbehjen e kulturës dhe rrjedhimisht të kujtesës sonë kombëtare,
duke i rrasur tone të larta mentalitetesh greke, italiane, etj-etj dhe fjalë parazite nga të cilat gjuha jonë nuk sheh kurrëfarë dobie.
Duke parë shkaqet dhe pasojat e kësaj kujtese që gëzojmë ne si komb, mund të them fare lehtë që nuk kemi tjetër pos një “kujtese vegjetative” (term i imi ky). Në këtë përpasje tonën ndikojnë thelbësisht disa elementë: historia që ne studiojmë sot, mediat, letërsia dhe thuajse të gjithë komponentët jetësorë që mban një shoqëri.
Duke qenë se njeriu i kthehet pashmangshëm origjinës së vet, as unë nuk bëj përjashtim (as dua të bëj), madje edhe në këtë ese. U rrita nëpër konaqe burrash: shpesh me histori që rrëfeni krisma, krekosnin gjakmarrje, por edhe shumë raste tingëllonin melodi çiftelishë, këngë burrash dhe vajtime grashë.
Gjatë kësaj kohe, kisha një dëshirë të pashterrshme të kuvendoja me tim gjysh.
Një rast e pata pyet: “Po si ka mundësi mor bab’ që edhe kur vdes një njeri ju burat por edhe gratë keni akoma dëshira me rrëfy ngjarje të qena e të paqena, madje keni guximin edhe të qeshni me ato që rrëfeni vetë?”. Teksa pëdredhte me dorën e majtë cepin e mustaqeve, ndoshat me qëllim më la pak kohë të kuptoja se kisha bërë një pyetje deri diku cinike dhe mandej u përgjigj: Historitë (rrëfenjat, alegoritë e gjithë ç’bëhet në konaqe), janë kujtesa jonë, e shkuara jonë dhe duke i përmendun nëpër mortje, nuk bajm gja tjetër vetëmse mbajm mendt në kreje. Me e degdis dhimbën”.
Im gjysh qe një burr tipik dibran. Kishte gjithnjë një mendim të kthjellët dhe ide shumë fine, rrëfente histori dhe alegori sikur të qe diplomuar për aktrim. Dhe thellë mendjen time qe kujtesa e burrit të Dibrës. Të njihje atë, njihje një kulturë. Deri kur e la takati, i binte ëmbël çiftelisë, të cilën ia kishte mësuar i ati që në vegjëli, e ky mandej ia përcolli të birit, domethënë tim ati.
Ja pra e shkuara jonë gjendet në trinomin: pushkë, çifteli, rrëfime. Të vije nga larg dhe t’i dëgjoje tek flisnin, do të dukeshin të gjitha sajesa, por akoma gjërat zgjidhen në mënyra të tilla asburde në vendin tim. Për sa i përket pushkës, nuk ia pata kurrë lakminë, veç atij tingullit që s’ia dëgjova kurrë. Por rrëfimet, çiftelia? Ja që për asnjërën nuk ia kam idenë, aq më pak çiftelinë.
Shkoj shpesh në fshat, dhe sa futem në dhomën e ndenjes varet “enciklopedia” dibrane e varur në mur. I them tim ati dhe e vë në dyzeni. E dëgjoj me një dëshirë të përzier herë pas here me një zhgënjim të thellë dhe kur mendoj që babai s’do jetë më, më bëhet sikur unë jam litari më i kalbur që lidh kujtesën me të ardhmen.
Alban Tufa