SHËNIME PËR LIBRIN ME POEZI TË MIRANDA SHEHUT – XHILAGËS “KJO DHIMBJE ËSHTË IMJA”, Tiranë, 2018


Libri përmban 100 poezi në 159 faqe. Autorja shtjellon estetikisht meditimet e saj dhe ndjenjat e emocionet e saj. Libri nuk ka parathënie, siç ndodh rëndom në botime. Duket, autorja nuk ka dashur të ndikojë te lexuesi në receptivin e poezive të saj. Unë nuk jam kritik letrar. Thjesht, si lexues, do të them pak fjalë në trajtë shënimesh.
Te stili individual i aksh shkrimtari a poeti, domethënë, te mënyra si i shpreh mendimet ai, besojmë se përshfaqen veti të veçanta të karakterit të tij; p.sh., sinqeriteti, ndershmëria, thjeshtësia, ngrohtësia e shpirtit, ose të kundërtat e tyre. Natyrisht, këtu ndikojnë edhe botëkuptimi i tij, pëlqimet e mospëlqimet e tij, parimet e tij estetike, detyra që i ka vënë vetes, formimi i tij gjuhësor e letrar etj. E bëra këtë lloj hyrjeje për të thënë që te poezitë e Mirandës do të shihni jo vetëm stilin e saj individual, por edhe karakterin e saj të lartë. Poetesha do, për shembull, gjithnjë të çiltrën, të sinqertën, të tejdukshmen, sepse vetë është e tillë. Sepse ky është shpirti i poetes. Ndryshe, nuk mund të ishte poete e nuk mund të shkruante poezi. Ndryshe, nuk mund të ishte Miranda. Ja si shkruan ajo në poezinë “Fytyrën mbi ujë”: Ajo që desha të them është / se më pëlqejnë të gjitha gjërat / të përshkueshme nga drita. Ajo i thotë gjërat ashtu si i sheh, pa zbukurime. Lexuesi e përdallon këtë në të gjitha poezitë. “Si i kam sytë”, – e pyet ajo stërgjyshen e verbër. Pyetje dhe provë shumë e vështirë për një të verbër. Me shqisën (e zhvilluar) e të prekurit, ajo mund të dallojë duart, fytyrën, por jo ngjyrën e syve, që nuk i ka parë asnjëherë. Mençuria dhe zgjuarsia e poetes, vënë në përgjigjen e stërgjyshes së verbër vjen me vargun: Si nuk ka të dytë. Dhe kënaqet gjyshja. Kënaqet edhe poetja. Kënaqet edhe lexuesi.
Titulli i librit është shumë kuptimplotë: Kjo dhimbje është imja. Por nuk është dhimbje vetjake. Poetes i dhimbsen të tjerët dhe vuan për të tjerët. Ajo i do shumë të tjerët, më së pari prindërit, motrat, gjyshet e stërgjyshet. Prandaj tek Ardhje e ikje thotë: Dashuri, ti më sjell këtu. / Duke ikur, nuk të lë pas, / të marr sërish me vete. Ajo ka dhembje edhe për të tjerë më tej: për njerëz të lodhur, për foshnja të panumërta në jetimore, për nëna pa fëmijë në gjinj, që rrjedhin qumësht, që hidhet në plehra … (Shih te poezia “Kam frikë nga era”). Dhe, në poezinë me titullin, që mban libri (“Kjo dhimbje është imja”) vjen postulati: Kush mbjell dhimbje, mbledh lot (etja vijon). Kush ndien dhimbje, lëshon lot (paqja vijon). Një poezi gjithë dhembje shpirti është “Klithma të heshtura”: Shtëpi të rrënuara, kalldrëme të vjetra, zjarre të shuara, djepe bosh, male të kërrusura, fusha shterpa, fjalë të pathëna, fjalë të lëshuara krejt shkujdesur, që kanë vrarë e vrasin jetë e mot, qielli i murrmë prej gjakut të tharë e korbat që vijnë rrotull, zogjtë që sjellin gjëmë e ëndrra në gjumë të përjetshëm – një tablo që të rrëqeth mishtë. Dhe klithmat duhet të shpojnë qiellin për këtë zezonë. Mu pse nuk ndodh kjo, poetja i quan të heshtura. Dhe poetes i dhemb zemra, sepse nuk do heshtje.  Poezia “Net shkurti” është për një dhembje më të veçantë – për rrëmbimin e fëmijëve indigjenë (anas, rrënjës) të Australisë. Vite më parë, unë kam lexuar në anglisht një tregim, “The Curse of Maralinga” (Mallkimi i Maralingës). Maralinga është një krahinë bregdetare, sipas tregimit, e banuar nga aborigjenë (rrënjës). I zbuan prej andej për arsye kërkimi nafte e prova armësh. Po ta kishte lexuar, me siguri, Miranda do të kishte bërë një poezi mjaft të dhembshme, një elegji.
Poetja do gjithë të mirën për tjetrin. Poetja do sytë e qeshur. E unë kurrë të mos i shoh të trishtë sytë e tu. (“Mos më shiko me ata sy të trishtë”). E ku, më shumë se te sytë mund ta shohësh të mirën e ëndrrën e mirë, optimizmin e gëzimin? (“Ëndrra që mund të zgjasin” dhe “Karusel”). Poetesha i do njerëzit dhe ardhjet. Prandaj thotë: Hijet të heshtura e të ftohta gjithnjë janë … Edhe ata që kurrë nuk trokasin në derë, të ikur janë. (Poezia “Diku, dikush pret”). Poetesha i do poetët dhe i merr në mbrojtje ata si pararendës të shoqërisë. Lexoni poezinë “Pak fjalë për ata …”. Mua më ka entuziazmuar përmendja në poezi e poetëve Xhon Kiits  (John Keats) dhe Përsi Shelli (Percey Shelly) sepse veprën e tyre e kam njohur qëkur.
Dhe poetesha beson te njerëzit, sepse ata janë potencial dashurie. Dhe do ura midis njerëzve: Na duhet një urë. Dhe beson tek e nesërmja e njerëzve. Nesër, / nesër do të jetë një ditë më e mirë, / do të jetë një ditë tjetër nesër.
Në shumë poezi, autorja përveçon femrën, gruan, binjaken e mashkullit. Në f. 156 ka një poezi me këtë titull: “Grua”. Është gruaja që solli në jetë botën dhe e mban botën. “Të gjithë sytë janë mbi ty / nga mëngjesi në darkë” janë dy vargjet e para. Lexoni më tej vargjet e tjera të shihni me sytë e mendjes, o burra. Gruaja është një Kronë, – thuhet në vjershën pasardhëse. Një njeri me përvojë të madhe në jetë, një mësuese e përhershme e brezave dhe e brezatarëve. Prandaj V. Hygoi thotë: “Dy janë nëpunësit kryesorë të shtetit – nëna dhe mësuesi”. Nëna është gruaja. Gruaja është nëna.
Poezitë për dashurinë janë të ëmbla, të ngrohta, të gjalla: Folmë për dashurinë në ëndrrat e tua, – thotë poetja. Dhe: Të gjitha historitë e dashurisë rrjedhin si një lumë. Dhe: Të gjithë lumenjtë drejt detit rendin (“Lumë që rend”). Në to ka edhe sentenca për dashurinë. Shih për këto, p.sh., te poezia “Çfarë do të bëje ti?”. Çfarë do të bëje (ti) për dashurinë?, – është pyetja që i drejtohet lexuesit në fund të çdonjërës prej katër strofave. Shih edhe te “Joshje”: … Kërkoja një zemër, një zemër që të mund ta mbaja në zemrën time … Kjo është dashuria. Lexoni poezinë “Në dashuri”, për ta njohur dashurinë: … Çelësi është të dashurosh një burrë, / për të cilin je mjaft, / një burrë që kur shkon, / mendjen e ka te kthimi, / një burrë që kur fle, mendon zgjimin me ty, / një burrë që kur trishtohet, / ngazëllimin e sheh vetëm në sytë e tu …
Poetja i ka të bukura të gjitha përshkrimet poetike. Sepse ka një penel të hollë. Sepse ka intuitë e sy për të depërtuar në thelbin e gjërave. Sepse di radhën e gjërave. Dhe nuk është fjala, thjesht për visoret (peizazhet). Më tej se për visoret. Shih, p.sh.: Dita, një shall i mëndafshtë / që rrëshqet supesh të brishta (“Muzg”). Zogjtë fshihen nën krahë / e dyert të mbyllura fort janë. (“Një i ftohtë skandinav”). Toka e drobitur, / sillet rreth diellit rëndë-rëndë; / shpendët bëhen gati të lënë foletë (“Net shkurti”).
Poetja është portretiste e shkëlqyer. Dhe është e tillë sepse është shumë vëzhgimtare dhe e do shumë atë, që do t’i bëjë portretin. Nuk ka nevojë ta shohësh të pikturuar a të vizatuar njeriun. Përbashko vargjet e Mirandës. Vetëm kaq. Në libër ka disa portrete. Shumë tipizues: “Im atë”. Një poezi e bukur për të atin. Një portretizim i bukur. I vërtetë. “Njëzet e dy mijë kilometra” është një poezi për nënën. 22000 kilometra mall e rrugë për të ardhur e për ta parë nënën e saj. “Në 55-vjetorin tënd” i dedikohet motrës. Janë tri motra si tri zana mali. Ja edhe sentenca për motrat: “Nuk duam vetveten, / sa duam njëra-tjetrën, motra”. Poezia për stërgjyshen është shkruar gjithë frymëzim e dashuri. Me atë përshkrim aq të gjallë fjalësh, na e ka dhënë portretin e gjyshes më të prekshëm sesa nga syri dhe dora e një piktori. Dhe na duket sikur ne vetë e kemi njohur atë. Më shumë se kaq: Na duket si gjyshja jonë. Poezia për stërgjyshen titullohet “Pa sy”. Sepse gjyshja ishte e verbër. Por dimitë i mbante të bardha e me lule e shaminë – të kuqe të marrë. A mund të krahasohet ndonjë nuse me këtë gjyshe për punë pastërtie? E verbër, por dimitë – të bardha si bora. Edhe shpirtin – të bardhë si bora. Dhe ledhatimet e gjyshes – të buta, të mëndafshta. Të paharruara. Të gjitha gjyshet janë të mira. Por gjyshja (mua më pëlqen te them gjyshja e jo stërgjyshja) e Mirandës është më e mira në botë.
Poetja jeton edhe me kujtimet e saj – të fëmijërisë, të adoleshencës, të rritës së saj. Dhe e çon lexuesin në përjetime të tilla. Shihni njërën nga këto poezi: “Rrugëve të fëmijërisë”. E edhe më e bukur e më kujtimndjellëse është poezia që ndjek të parën: “Një kronikë e shkurtër e 1967-ës”: Në fshatin larg rrugës banon e punon familja e dy mësuesve. Në këtë fshat të largët, i pari i familjes, mësuesi, krijoi grupin e estradës. Shumë e paqme, si në linjën e kujtimeve m’u duk poezia “Menyja e ditës”. Tek e lexoja, më dukej sikur isha ulur diku në atë kuzhinë dhe po e ndiqja me kureshtje e me lakmi gatimin e saj. Edhe shtrimin e tavolinës. Edhe ato më the e të thashë. Mua nuk më kishte shkuar nëpër mend që gabimet ortografike (drejtshkrimore) paskan një vlerë tjetër në letrën që ia shkruajmë dikujt me ngut: Ato ta ngadalësojnë ritmin e leximit, kështu që nuk i përpin dot fjalët. Dhe njeriu mediton. Por ajo nuk e bën gabimin e të thotë: Ani, s’ka gjë pse edhe mund të bëni gabime. Sepse thotë: Letrat e tua shkruar me ngutje. E, pra, pa ngutje nuk bëjmë gabime.
Miranda shkruan me një fantazi shumë të largët. Shih sa larg na çon poetja me poezinë “Okër”, për të kuptuar se çfarë i trazon mendimet e saj. Dhe e tëra kjo bëhet në një mjedis e me një mjedis të përjetuar nga të gjithë ne. Por puna është se si poetja i trazon mendimet tona. Shih sa larg rreh te poezia “Diku, dikush pret”, për të përcjellë mendimin poetik “si të bëhesh ardhja e dikujt që pret”. Shih, gjithashtu: “Historia e miut të Kafkës”. Poezia është si një fabul.* Por sjell koncepte të mëdha. Shih, p.sh., vetëm një: Të gjithë … u drodhën … dhe përreth u mblodhën sepse skena e vdekjes na mbledh. (Nënvizimi është imi – H.Sh.). Por, njëherësh me fantazinë, poetja ka mënyra të drejtpërdrejta të thëni. Dhe ato janë aksiomatike: Magjia është luks për të tjerë, / Ka mbetur veç ylli i mëngjesit. (“Një letër e thjeshtë”). Shih te “Lumë që rend”/III të gjitha vargjet dhe të fundit, përmbyllësin: “Të gjitha fundet presin …”. Lexoni poezinë “Ndërrim stinësh” të merrni vesh poetikisht ç’janë stinët. Edhe mënyrat paradoksale të të thënit (paradoksi letrar, tipi: klithma të heshtura ose dyer që për një trokitje në heshtje ulërijnë)** vijnë te gjykimi i mësipërm: janë aksiomatike. Ditët dhe librat, – ka thënë një i moçëm, – e bëjnë njeriun të zgjuar. Libri i Mirandës, – na bën, vërtet të zgjuar.
Në çdolloj kumtimi, zgjedhja e fjalëve ka rol përcaktues. Ajo tregon çfarë je e çfarë dëshiron të jesh. Në poezitë e Mirandës, kjo zgjedhje e vetëdijshme e fjalëve (jo vetëm e poetizmave / tipi ëndërrimtar: një natë e gjatë ëndërrimtare) shoqërohet me një përmbajtje të hollë kuptimore – krejtësisht e motivuar dhe e pranuar gjuhësisht. Shih, p.sh., po të mos isha strukur mes krahësh të gjerë sa arra e madhe / arra i ka degët e hapta, jo, b.f., kumbulla; e arra e madhe i ka ku e ku degët; gjoksin plot si lule dielli; si luga lugës do t’i ngjitet; të mos vaken shpirtrat e ndezur; regëtijnë veç sa një xixëllimë / në parantezë: autorja ka parapëlqyer fjalën e së folmes së vet, ndoshta sepse në shqiptimin e saj – në krahasim me fjalën standarde, xixëllonjë ka një si motivim përmbajtjesor për të dhënë idenë e regëtimit; zjarr i paflakë // e kundërta do të ishte zjarr flakadan; krahaso edhe troku i zemrës; ëndërr e trëndafiltë; lot më të njelmët se kripa etj.
Në gjuhën poetike – në dallim nga gjuha e zakonshme – nuk ka fjalë dhe forma krejt të pamotivuara, me kuptim krejt të izoluar. Shih, p.sh., fjalën këndoj. Në poezi këndon edhe mali, edhe shpirti (në gjuhën e zakonshme – jo). Kjo ndodh për arsye se në poezi motivimi është artistik.
Por edhe në poezi, ky motivim nuk mund të shkojë jashtë caqeve të logjikës, domethënë, krahasimi, nga i cili lind metafora (rasti i mësipërm me këndoj) duhet të ketë bazë reale, objektive (b.f., nuk mund të thuhej këndon krahu). Kjo do të thotë, atëherë që metafora duhet kërkuar e gjetur brenda kufijve të krahasimeve të motivueshme, “të zbërthyeshme”, sido që ato (krahasimet) janë të pashprehura plotësisht (janë implicite). Me fjalë të tjera, rrafshi kuptim i drejtpërdrejtë, konkret / kuptim i prejardhur, i figurshëm duhet të jetë i tejdukshëm: të ruhet njësia (uniteti) e kuptimeve leksikore të fjalës (por, sigurisht, jo njëjtësia, jo identiteti). Ky ndërtim dhe ky motivim nuk mund të ndodhë në zbrazëti. Ai ndodh në atë rreth bashkëlidhjesh të fjalëve që janë të motivuara, reale, objektive brenda fantazisë metaforike; krahaso, p.sh., ag dhe agu ia behu në derë; i kërrusur dhe malet e kërrusura; i njelmët dhe fjalë të njelmëta; i ëndërrt dhe buzëqeshje e ëndërrt; i bujshëm dhe e qeshur e bujshme; i mëndafshtë dhe zë i mëndafshtë. // Togfjalëshat janë nga poezitë e librit. Po të ndodhë ndryshe, metafora a thënë në tërësi, figurshmëria nuk mund të motivohet a të zbërthehet kuptimisht dhe e humbet efektin e vet stilistik, për të mos thënë, që mund të mbetet një fjalë rastësore. E bëmë këtë “gjuhësi gjuhe” për të ardhur te përfundimi: Sipas këtij gjykimi, të gjitha kuptimet e përdorimet e figurshme në poezitë e Miranda Shehut (Xhilagës) janë të rregullta (por, sigurisht të lënë mendueshëm një copë herë). Shih, p.sh., te “Kthinat e dritës”: shkund peshën e natës; një gllënjkë kujtimesh; perëndimi shtriqet në barkun e paqtë të horizontit; të kuqen e pjekur në gri; të ngjyrosësh ëndrrat; një bulë zjarri; trumzë e artë mendimesh; përshkënditje e një loti të vetmuar. Vargjet vijnë krejt lirshëm, edhe me krahasime (Kujtime … të largëta sa fillimi, / të reja sa dita që sapo iku) e paralelizma të figurshëm. (Beduini – pagurin në dorë, poetja – vargun në buzë / “Kënga e beduinëve”)
Autorja e njeh mjaft mirë leksikun e shqipes. Dhe e kërkon e e gjen fjalën në këtë leksik për thënien e saj. Cili do të ishte, p.sh., mbiemri me kuptimin “që nuk ka shumë dritë” (për një natë)? Nëse dikujt nuk i vjen në mend, e gjen te ky libër: i vagët: net të vagëta. Në përshkrimet e saj poetike, poetja është e saktë deri në detaje. Me fjalën e saj. E bardhë mjellme, thotë në një poezi, pra, e bardhë e ndritshme, jo një e bardhë dosido. Shih përdorimin e fjalës librore bohem, në dallim nga endacak (me konotacion mospëlqyes); krahaso vlerën stilistikore të fjalës popullore lazdrak: gërsheta lazdrake, në krahasim me përkëdhelës; shih vlerën ligjërimore të fjalës fluturak: ëndrra fluturake, në krahasim me që kalon shpejt; krahaso dallimin kuptimor te çifti: humbem / përhumbem; gojërrudhur / gojëmbyllur; vdekatar dhe i vdekshëm // janë njëlloj kuptimisht; por dallojnë nga vlera estetike / si çlirimtar e çlirues.
Autorja njeh mjaft mirë edhe leksikun popullor, kryesisht të së folmes së vendlindjes (tipi fillikat, i njelmët, vringthi etj.) që është asnjanësuar nga ngjyrimi vendor e kësisoj, është pasuri e leksikut të përgjithshëm të shqipes. Kjo njohje e ka begatuar vargun e saj. Dhe begatia leksikore e vargut të saj është një ndër vlerat e spikatura të librit. Ajo nuk bën libër me 100-150 fjalë. Libri i saj i ka të gjitha fjalët që do një poezi.
Autorja e di mjaft mirë si formohen fjalët e reja në gjuhën shqipe standarde e si përplotësohet leksiku i saj. Prandaj të gjitha fjalët e reja (që ia ka dashur vargu) i ka formuar sipas gjedheve normative të shqipes. Shih, p.sh., kompozitat damarfryrë, qafëpërkulur, lëkurëpjekur, fjalët me pa-: i pathënë / fjalët e pathëna, i pandodhur / miqësi e pandodhur, i pafryrë / zjarre të pafryra, i pandezur / zjarre të pandezura, i paflakë / zjarr i paflakë,  i palodhur / hapa të palodhur, ndajfoljen dëshpërueshëm (sipas formimeve në gegërisht të ndajfoljeve me –shëm) etj. Edhe kjo njohje i ka dhënë mjaft dorë për ta zgjedhur e përzgjedhur fjalën për vargun e saj.
Një i moçëm ka thënë: E nesërmja fitohet me të sotmen. Miranda e ka fituar edhe të nesërmen.