URREJTJA


Tregim nga Ramiz Gjini

Katundi ka atmosferë të zymtë kur qentë që mbahen lidhur me zinxhirë, qajnë me angullimë lirinë e mohuar.
Edhe katundari, – ai që e ka lidhur veten vetëm pas bishtit të lopës dhe tokës, – lëshon me mënyrën e vet angullimat e tij. Ndonëse këto angullima jenë të përsosura nga forma, sepse janë gjuhë njerëzore, përmbajtja është e njëjtë me ato të qenit. Por, kur sedra e tij e sëmurë lëndohet deri në palcë nga i ngjashmi i tij, kjo angullimë kthehet në grindje. Veçse tashmë, burimi i kësaj grindjeje, është urrejtja. Në pamundësi për të këputur zinxhirin e hekurt, me të cilin e ka lidhur fati, ashtu si një egërsirë e rënë në çark, ai nis e bren me dhëmbë këmbën e vet.
Një i tillë është edhe Hidër Dami, personazhi i këtij rrëfimi, i cili, teksa dridhej si në ethe nga inati, i kërkoi varrmihësit Lec Bumsi të hapte një varr për komshiun Jak Voskopi.
Ato çaste, varrmihësi Lec, i shkurtër dhe rrondokop nga shtati, gjithnjë i papërtuar, po nxirrte me kazëm gurë nga themelet e ish shtëpisë së tij të vjetër. Me të dëgjuar kumtin për Jakun, ai la punën dhe fort i çuditur pyeti:
– Ç’thua kështu, Hidër?! Paska vdekur Jaku?!
– Nuk ka vdekur, jo, – ia pat Hidri që vazhdonte të dridhej, – Por, do të vdesë shumë shpejt. Jemi grindur për një gardh që e ka futur maskarai një pëllëmbë në kopështin tim. Dhe iu betova që do t’i bëj varrin.
Varrmihësit Lec Bumsi iu duk pak si e ngatërruar kjo punë. Po ai, nuk qe tip që e vriste shumë mendjen. Krejt problemin e kishte, sepse nuk dinte, çfarë çmimi t’i jepte Hidrit për të hapur varrin e Jakut; sepse nuk i kish ndodhur kurrë ndonjëherë të hapte ndonjë varr për të gjallët.
Hidër Dami, futi dorën në xhep, nxorri një katërmonedhë njëzetë mijë lekëshe dhe ia zgjati.
– Merre, – i tha, – Po të paguaj qysh tani.
Dukej ashiqare që ishte bërë tym.
Po varrmihësi Lec, ngurroi t’i merrte lekët.
– Jo, jo! – kundërshtoi ai, – Nuk mjaftojnë aq lekë, Hidër! Unë marr njëzetë mijë lekë për t‘u hapur varr të vdekurve; kurse për të gjallët… Tani, po më vjen zor ta them, por e kam më të lartë pazarin.
– Njësoj është, bre Lec! – ngulmoi Hidri, teksa tentoi sërish t’i fuste me pahir kartmonedhën në xhep,
– Jo, jo, – tha sërish Leci duke u zbrapsur, – Nuk është hiç njësoj!
– Si nuk qenka njësoj, Lec?! – kërceu përpjetë Hidri, – Kur Jak Voskopi të varroset, do të jetë i vdekur.
– E kuptoj, e kuptoj, ku e ka fjalën zotnia juaj, – tha nxitueshëm Leci, teksa i largonte dorën, në të cilën Hidri mbante kartmonedhën, – Por Jaku, o byrazer, tani është i gjallë! Mund të më dalin telashe! Tjetra që dua të them është, sepse gjithnjë, unë paguhem nga njerëz që e kanë dashur të vdekurin në të gjallë të tij. Kurse për ata që hapin varre për të gjallët nga urrejtja, kam çmim më të lartë.
Hidër Dami, po e vështronte në heshtje, pa ditur ç’të thoshte.
Ato çaste u dëgjua e pallura e një gomari.
Hidri, që e njihte zërin e gomarit të tij, u kujtua që e kish harruar lidhur qysh një ditë më parë në një djerrinë prapa shtëpisë; sepse pas gjithë asaj shamate që bëri me komshiun Jak Voskopi, – dreqi ta hajë, – kuptohet që do ta harronte.
Ai bëri të largohej për të shkuar që t’i ndërronte vend gomarit, por u kthye e tha:
– Pa më thuaj, Lec, – se ndoshta rregullohemi bashkë, – sa e ke pazarin për t’u hapur varr të gjallëve?
Pasi u mendua njëherë, Leci tha se donte njëqind mijë lekë.
– Bah! – ia bëri Hidri, kësaj here duke u zgërdhirë hidhur, – Nuk ia vlen hiç të paguash kaq para për varrin e një maskarai si ai!
Dhe, phu, pështyu.
– Po sa lekë mendon të japësh zotrrote? – pyeti varrmihësi.
– Dyzetë mijë lekë, – tha Hidri, – Mjaft i ke!
– Dyzetë mijë?! – u skandalizua tjetri, – Seriozisht e ke zotrrote?! Unë as qenit tim nuk do ia bëja gropën për dyzetë mijë lekë, e jo t’ia bëj Jak Voskopit. Dhe të mendosh që Jaku, mund të më paguajë mua për varrin tënd, ndoshta, dyqind mijë të thata në dorë!
Ky hamendësim i varrmihësit Lec për Jakun që mund të paguante më shumë për varrin e Hidrit, e bëri këtë të fundit ta ngrinte pazarin.
– Atëherë, po të jap gjashtëdhjetë mijë, – tha ai.
– Më jep tetëdhjetë dhe e mbyllim këtë punë, – tha Lec Bumsi, – Nuk janë shumë, besomë!
– Jo, jo! – kundërshtoi Hidri, – Besomë ti: tetëdhjetë mijë janë shumë! Si mund të paguaj unë kaq para për atë që, as emrin nuk dua t’ia zë me gojë?! Ai, thjesht, një qelbanik është! Megjithatë, ja ku po ta shtoj edhe një dhjetëshe. Po t’i bëj shtatëdhjetë!
– U bë! – tha varrnihësi Lec. Dhe, duke e vështruar shtrembër me kokën e rrëzuar mbi supin e djathtë, pyeti: – Për kurë e doni zotëria juaj të jetë gati varri i Jakut?
Hidër Dami nisi të bënte me mend një llogari: nesër, mendoi ai, kam për të vajtur në pazar që të ther viçin dhe mishin ta shes; sepse po më arrestuan, gruas do t’i duhen para për avokatin. Pasnesër do më duhet të thur planin, si dhe të mpreh sëpatën për t’i larë mirë hesapet me Jakun.
– Varrin e dua që të jetë gati për tjetërpasnesër, – tha Hidër Dami pas llogarisë që bëri me mend, – Veçse, dëgjo këtu ç’po të them: – i tërhoqi vëmendjen ai duke i tundur varrmihësit gishtin tregues mu para hundës, – Varrin, dua t’ia bësh shumë të thellë.
– Deri në brez, – tha Leci duke shënjuar me dorë një gisht poshtë kërthizës e duke e vështruar sërish vëngër me kokën e rrëzuar në sup. – Kaq është si rregull për burrat. Nëse zotrrote, do që të jetë më i thellë, do paguash më shumë.
– Hë, tani, Lec! – e nxiti Hidri, – Të mos prishemi për pak gjë! Bëje, vetëm edhe një pëllëmbë më të thellë. Mos ma prish qejfin!
– Ç’thoni kështu, zotnia juaj?! – kërceu menjëherësh përpjetë Leci, – Aq shumë gurë ka ajo tokë sa, për të hapur varrin, do më duhet të përdor më shumë levën dhe tokmakun, se kazmën dhe lopatën. Harrove zorrrote që unë e kam ndërtuar shtëpinë e rè me gurët që kam nxjerrë nga toka duke hapur varre?!
– Mirë, pra! – u dorëzua Hidri, – Edhe gjer në brez, mjaft e ka ai!
Dhe si pështyu sërish, nëpërdhëmbi:
– Maskarai i mutit!
Hidri i dha varrmihësit Lec, vetëm njëzetë mijë lekë si kapar, sepse nuk i pati të gjitha me vete.
– I paska ikur mendja për lesh të shkretit! – tha me vete varrmihësi Lec Bumsi, kur Hidri qe larguar, – Ky u dashka dërguar urgjent në çmendinë!
Të nesërmen, Hidër Dami u ngrit nga shtrati në zbardhëllim të agut të mëngjezit.
– Ku shkon, Hidër?! – e pyeti përgjumësh e shoqja e tij, Mara, sepse e ndjeu që po dilte nga shtëpia.
– Në Pazar, të shes viçin, – tha ai.
Gruaja brofi menjëherë nga shtrati dhe zuri vend ndenjur.
– Të lutem! – i tha, teksa picërronte sytë e përgjumur, – Nëse njeh zot, mos na e shit viçin! Kam parë në ëndërr sikur po na digjej shtëpia!
– Këto punë i di unë, – ia pat përnjëherësh ai, – Ti merru me ëndërrat.
Dhe doli duke përplasur gjithë inat derën nga prapa.
Si doli nga shtëpia, ai vajti dhe hyri në ahur duke e lënë derën hapur dhe u përpoq të nxirrte viçin jashtë. Por viçi nuk po i bindej. Sillej rrotull i trembur, ngjishej pas lopës dhe nuk donte të dilte. Atëherë, Hidri i rrasi në qafë një litarë dhe e tërhoqi pothuajse zvarrë, derisa e nxori në oborr. Aty e vuri para dhe mori rrugën për në pazar, që ta therte dhe ta shiste si mish.
Viçi qe, – si i thonë një fjale, – viç për kokën e viçit! I njomë, i bardhë me njolla të zeza; kurse sytë i kishte të mëdhenj, paqësorë e të pafajshëm – kopje e vogël e së ëmës. Ecte viçi para të zotit, urtë e butë, duke lëvizur herë bishtin, herë kokën për të larguar mizat, pa e ditur që po shkonte ta thernin.
Rrugës, ndodhi që Hidri u takua me nunin e tij, Dino Emirin. Kishte bujt një natë te vajza e vet në qytet dhe po kthehej në shtëpi. Me t’u përshëndetur, Dino i nguli vështrimin viçit e tha:
– Marshalla, çfarë viçi paske, Hidër! Duket rracë fort e mirë!
– Rracë hollandeze, – tha Hidri.
– Për më tepër, qenka edhe femër!
– Po, femër është.
– Çfarë ke ndërmend të bësh me të, Hidër?
– Do ta ther, o nun.
– Pashë Zotin, mos e ço në thikë këtë krijesë aq të bukur! – iu lut me keqardhje Dino Emiri.
Hidër Dami pështyu një fije bari që e mbante mes dhëmbëve, pastaj ofshani e tha:
– Halli, nun, halli! Ashtu e kam një hall!
Dhe u zymtua në fytyrë mu si t’i kishin prekur një plagë të maisur.
– Po ç’hall na paske, Hidër?!
Tjetri nuk foli.
– Nejse! – u tërhoq Dino, – Ti e din vetë këtë punë! Por të ishte për mua, nuk do gjendej hall që do më bënte të ther këtë bukurosh! Aq i mirë qenka, aq i pafajshëm, aq i ëmbël sa, tani po më vjen ta përqafoj.
Dino u përkul dhe i dha viçit një përqafim.
Pastaj, dy burrat i dhanë dorën njëri-tjetrit dhe u ndanë.
Përqafimi që i dha viçit nuni Dino, si dhe fjalët plot dhembshuri që ai nxorri nga goja, ngjallën tek Hidri keqardhje të madhe. Filloi të dyshonte: mos ndoshta, për shkak të inatit që e kish mbërthyer, nuk i pati bërë mirë hesapet?! Por, sapo çonte ndër mend komshiun Jak Voskopi, edhe pse nuk ishte i sigurt nëse duhej ta vriste apo jo, e kapte inati më fort. I bëhej sikur Jaku kish lindur vetëm për të zezën e tij, ndaj nuk duhej të jetonte; sikur gjithë hapsira ku e shkonte jetën qe ngushtuar; madje, edhe ajri qe pakësuar për shkak të ekzistencës së komshiut. Atëherë, i thoshte vetes: “Shumë mirë i kam bërë hesapet! Më duhen paratë për avokatin. Fundja, edhe pse i bukur e i dashur, një viç është ky. Do më pjellë lopa një tjetër”.
Kur Hidri mbërriti në pazarin e gjësë së gjallë, vendina gëlonte nga njerëzit. Pazari kutërbonte gjithandej nga era e plehut, nga avujt e shurrës dhe hukama e lopëve që ripërtypnin në heshtje ushqimin. Nën diellin përvëlues të fillimgushtit, vapa qe kthyer në një ufëm, dhe ajri qe rënduar e bërë si pelte e tejdukshme.
Ata që shisnin, qëndronin në këmbë pranë kafshëve të tyre. Por kishte edhe të ulur në ndonjë samarë, apo në kosha të kthyer përmbys, që i kishin përdorur për të sjellë aty pula, pata dhe rosa. Shumica prej tyre tymosnin duhan me të dredhur. Nganjëherë më të rrallë, i hidhnin ndonjë fjalë tjetrit përbri, ndërsa përpiqeshin të largonin mizat me duar. Dhe, sapo afrohej aty ndonjë myshteri, s’u pushonte goja duke lavdëruar mallin që donin të shisnin.
Dhe ja ku ju afrua Hidrit një kasap tullac fytyrëkuq me sy të dalë, që i pati përveshur mëngët e këmishës së tij të zezë gjer në bërryla. Duart i kishte të ndotura me gjak bagëtish dhe mbante në brez një biçak të hatashëm kose. Quhej Telat, por të gjithë e thërrisnin “Xhelat”! Kundrejt një pagese, “Xhelati i pazarit’ i therte dhe rjepte bagëtitë në prezencë të të zotërve në një kohë rekord.
– Për shtatë minuta, ta jap lëkurën e viçit në dorë, – i tha ai Hidrit, teksa i kishte ngulur kafshës vështrimin e syve të tij të dalë gëlldëq nga zgavrat.
Po Hidër Damit, që i kumbonin ende në vesh fjalët e nunit të tij, nuk i bënte zemra ta shikonte viçin të jepte shpirt në duart e këtij njeriu.
– Jo, – ia ktheu Hidri, – Viçin kam vendosur ta shes në këmbë, kështu siç është i gjallë.
– Afrohu këtu, byrazer! – e ftoi aty për aty një zë i trashë burri nga e djathta që sapo kish dëgjuar fjalët që Hidri i tha kasapit fytyrëkuq, – Tërhiqe viçin sa të shkelë në peshore, merr paratë dhe ik. Mos humb kohën kot; sepse të ngulesh këtu si gurë varri deri në darkë, nuk ta blen kush me çmimin që të jap unë.
Ky qe një burrë trupmadh e kaba, i cili përhapte aty rrotull një duhmë kafshe të egër . Ai i blinte viçat të gjallë, i ngarkonte në një kamjon dhe i çonte në kryeqytet ku ua shiste pronarëve të dyqaneve të mishit.
Në fillim Hidri hezitoi, por kur foli me të, u bind që t’ia jepte viçin.
U deshën dy burra për ta shtyrë viçin që të hypte në atë peshore të madhe, sepse nuk bindej. Teksa e shtynin, kafsha e re nxorri një zë ankimtar mu si të kish ndjerë biçakun në fyt. Pasi e hypën në peshore, ai ktheu kokën dhe i nguli të zotit vështrimin e pafaj të syve të tij të bukur. Qe një vështrim pyetës dhe lutës njëherësh, athua se kërkonte të dinte, çfarë po ndodhte me të. Ato çaste, Hidër Damit iu bë, sikur dikush ia kapi zemrën me dorë. Qe dora e zgjatur e komshiut të tij, Jak Voskopit, të cilin e urrente dhe i qe betuar se do t’i hapte varrin.
Gjatë gjithë rrugës së kthimit për në shtëpi, Hidri e dëgjoi edhe qindra herë të tjera zërin ankimtar të viçit, si dhe kujtoi momentin kur kafsha e vogël i pati hedhur për herë të fundit atë vështrimin pyetës dhe lutës njëherësh! Aq shumë iu dhimbs, sa iu mbushën sytë me lot. Nganjëherë, ai mendonte që, me atë çmim që i dhanë, nuk e kishin paguar keq. Dhe ky qe për atë një fakt ngushëllues. Por, me të kujtuar ato që thamë më sipër, i dukej sikur, sapo kish bërë një krim. Kurse paratë, sikur nuk ia kishin dhënë si pagesë për mallin e shitur, por ia kishin dhënë si pagesë për krimin. Por tashmë, kjo punë kish mbaruar kështu. Nuk mund të zhbëhej më, për t’u ndrequr tjetërsoj.
Në gjysëm të rrugës, qielli erdh’ e u murrëtye. U bë si një mapë e lagur me ujë të nxehtë. Pastaj shumë shpejt nisi një shi i rrallë, pikat e mëdha të të cilit godisnin xhadenë duke ngritur një pluhur që kundërmonte erë të rëndë dheu. Po nuk zgjati shumë dhe shiu pushoi, duke ia lënë vendin një flladi të freskët që frynte luginës.
Kur Hidri hyri në oborrin e shtëpisë, qeni nisi të lihte dhe angullinte. Ai pati një parandjenjë të keqe, sepse kjo qe për atë diçka që nuk kish ndodhur kurrë më parë. Veç kësaj, çuditërisht, ai vuri rè që, komshiu i tij, Jaku, e kishte shkulur dhe hequr krejt gardhin!
Si ndejti një cop herë duke përtypur me mendje atë që kish bërë Jaku, u ul galiç rrëzë murit, vuri duart në kokë dhe ra në mendime të thella.
E shoqja e tij, Mara, që kish dëgjuar angullimat vajtuese të qenit doli jashtë dhe e pa të shoqin teksa rrinte i ulur galiç me shpinën e pështetur për muri. Iu afrua dhe i tha:
– Ngrihu dhe futu brenda, Hidër se nuk u bë hataja! Fundja, shesim një copë tokë dhe blejmë lopë tjetër.
– Ç’po më thua kështu, moj grua?! – pyeti duke hequr duart nga koka, – Çfarë e ka gjetur lopën?!
– Ngordhi, – tha ajo, – Herët në mëngjes, kur more viçin, e kishe harruar derën e ahurit hapur. Lopa ka dalë jashtë dhe ka gjetur e ngrënë pleh kimik nga thesi që pate blerë para një jave dhe e pate lënë te qoshja e avllisë. Të kujtohet?
Ai u bë meit në fytyrë. Iu mblodh një lëmsh në grykë dhe nuk mundi të nxirrte asnjë fjalë nga goja. Vuri sërish duart në kokë e nisi të qante me zë.