Duke kujtuar Pedagogjiken e Peshkopisë


Pedagogjikja jonë sivjet ka 70 vjetorin. Shkolla e Mesme Pedagogjike e Peshkopisë i hapi dyert e saj më 1948, plot 70 vjet më parë. Ishte shkolla e parë e mesme në gjithë rrethin e Dibrës, rreth që shtrihet nga Lura dhe Kalaja e Dodës në veri deri në fshatin Llangë, në jug, që tani i është aneksuar rrethit të Librazhdit. Por ajo do të shërbente edhe për rrethet e tjera verilindore të vendit si Mat, Mirditë, Kukës, Tropojë, Krujë nga furnizohej me kontigjente nxënësish. Në këtë kuptim, ajo kishte karakter regjional. Rrethi i Dibrës dhe vetë Peshkopia si qendra e një rrethi të madh do të kishte peshën më të madhe. Ishte shkollë profesionale e destinuar të përgatisë mësues për katër klasat e para të shkollës fillore, aq shumë të nevojshëm për vrullin që mori zhvillimi i arsimit në këtë periudhë. Por shumë prej atyre që mbaronin këtë shkollë jepnin mësim edhe në shkollat 7 vjeçare (unike).
Shkolla të mesme pedagogjike atëherë kishte në Shkodër, në Elbasan, pasardhësja e Normales me famë dhe në Tiranë, pasuesja e Institutit Femnor “Nana Mbretneshë”, pa këtë emër të “mallkuar”. Shkollës së Peshkopisë iu dha si emër nderi “8 Nëntori”, në referim të datës së themelimit të PKSH-së, çka në thelb ishte, si në çdo gjë, një egidë (égida, mit. egjidë-mburojë e Zeusit) ideologjikë me efekte propagandistike.
Me raste jubilesh për Pedagogjiken kanë shkruar edhe më parë, për shkollën, për mësuesit, për seriozitetin e saj, për rezatimin dhe vepritaritë kulturore, artistike e sportive etj. Prof. dr. Muharrem Dezhgiu, ish nxënës i saj e çonte vlerën e saj në shkallën e një universiteti. Shkrimtari dhe studiuesi Xhafer Martini ka bërë gjithashtu një libër për të. Duke kujtuar shkollën, kujtojmë pjesën më të bukur e më flurore të jetës sonë dhe përtërihemi, përtërijmë mbase edhe të tjerët, por japim edhe mesazhe për fëmijët, për brezat që vijnë. Kujtimet e vegjëlisë janë ushqim i shpirtit. Unë dua të jem pak më “personal” në ato që dua të kujtoj, por gjithsesi, besoj, aty kanë ngjashmëritë edhe shumë të tjerë.
Shkollimi i djemve dhe vajzave të fshatit, në përgjithësi bartin “histori” pikante, ndonjëherë edhe ndonjë dramë dhe, sado të ndryshme, ato kanë pika takimi. Unë, shkruesi i këtyre radhëve i takoj atij brezi të shkolluarish që Filloren dhe Uniken (edhe kështu quhej shkolla 7 vjeçarje) i kreva nga fundi i të pesëdhjetave të shekullit të kaluar. Që nga klasa VI deri në të XV, dhjetë vjetë pa dâ i kam ndjekur me bursë shteti, me jetë konvikti. Nga këta, pesë vjetë në konviktin e Pedagogjikes. Në atë konvikt atëherë kishte edhe një kontigjent nxënësish që ndiqnin shkollën 7 vjeçare të Peshkopisë, sepse në fshatrat e tyre endé nuk ishin hapur të tilla. Njëri nga ata isha edhe unë. Po, si ndodhi që u gjenda në atë konvikt dhe pastaj u bëra “konviktor i përjetshëm”?
Më Peshkopinë isha “njohur” që në femijërinë e hershme. Kisha probleme me shëndetin prandaj im atë, pasi më vinte kaluar në atë mushkën e zezë, më shpinte për vizitë në spital të Peshkopisë. Atëherë nuk kishte penicilina dhe sëmundjet e mushkërive ishin rrezik i madh, por doktor Fredi, Fred Paparisto, që baba i thoshte doktor Feriti, mori angazhime të forta dhe ja doli. Gjithsesi, ecejaket qenë të shumta dhe Peshkopinë mund ta shihja shpesh, madje edhe rritjen e saj. Bulevardi i ri dhe një gjenerator dritash elektrike në xhadenë poshtë prefekturës së sotme që bubllonte sapo fillonte errësira i jepnin dimension dhe integritet qytetit.
Pasi mbaruan filloren në fshat më 1957, Agim Xh., Beqir L., Elmaz L. dhe Sabedin T. kishin vendosur të ndiqnin 7 vjeçaren në Shupenzë si nxënës vullnetarë mbasi Kovashicën nuk e kapte rrezja e detyrimit të 7 vjeçares. Unë isha shumë i dashuruar me tufën, dhentë dhe dhitë e mia. Duke e ditur lidhjen time emocionale me ta, im atë m’u drejtua me një ton që nuk lente hapësirë për diskutim: do të shkosh edhe ti në shkollë në Shupenzë me shokët. Ma kishte zënë njëherë më parë, por e pata kundërshtuar. Pastaj la një periudhë maturimi. Shkurt muhebeti, më shumë me detyrim se me vullnet, fakt që pati edhe një “mikrodramë”, të cilën nuk po e zgjas, shkova dhe unë dhe kreva klasën V. E fillova me mërzi të madhe, pasiguri e frikë, zvarrë-zvarrë, me mendje hava e mungesa të mëdha, por rrugës fillova të zgjohem dhe e mbylla me fletë lavdërimi. U ngjita. Ç’mund të dijë një fëmijë për jetën, për avenirin e saj?

***
Intermexo: Ngritja e kooperativës bujqësore në fshat
Bërthama e kooperativës bujqësore në fshat ishte krijuar më 1955 me ndonja 7-8 familje, por ishte sa për emër. Ndërkohë që vazhdoja klasën e pestë, viti 1958 ishte vit sulmi për kolektivizimin e bujqësisë. Në fshat zbarkoi ekipi i kolektivizimit me të deleguar të qeverisë (se, parti e qeveri njësoj ishin) për ngritjen e kooperativës. Për rëndësinë politike që kishte problemi, ekipi përbëhej nga autoritetet më të larta të partisë dhe pushtetit në rreth, përforcuar me personalitete edhe nga Tirana, me figura të luftës që kishin bërë luftë dhe ngrënë bukë në Dibër (kjo e dyta peshonte më shumë në lidhjen morale të dibranit).
Kishin një javë që në Kovashicë bëhej “luftë” për kooperativën. Aty në shkollën e fshatit. Ditën dhe natën. Kap njërin e lësho tjetrin. Por Kovashica nuk luante nga vendi. Duhet të ishte muaji prill 1958. Një ditë, im atë me atë shtatin e lartë si lis ndërsa po zbriste drejt shkollës ku bëheshin mbledhjet, Ramiz Leka, një mësues i ri nga fshati, i thotë sekretarit të parë, Tahir Minxhozit: E shikon atë burrë që po vjen, ai i duhet kooperativës, se ai e mban edhe vetëm atë e s’ka nevojë për të tjerë; Punon sa për dhjetë vetë, si traktor. Këta të tjerët që ke pare këtu janë kot, nuk i ke për punë. Ata vetëm llafe kanë se në punë nuk bëjnë një metelik. Liman e quajnë. Pikërisht aty e përqendroi vemendjen kryesore edhe ekipi.
Limani i pa shkollë dhe emocional, i bindur në varfërinë e mjeteve në fushën e luftës me llafe, se për tërheqje litari kush mund t’i delte, ra në hall të madh. Në ato spartakiadat midis lokaliteteve, kur ngulte këmbën në një gropëz dheu që e bënte enkas, nuk kishte traktor që ta shkulte dhe garën gjithmonë e fitonte Shupenza. Por këtu puna ndryshonte. Prandaj fliste pak dhe nuk hynte në arsyetime se shpejt mund ta “lidhnin” me fjalë. Vetëm përsëriste deri në mërzitje: Nuk mund të hyj në kooperativë sepse jam i vetëm, sapo jam ndarë me vëllaun, nuk kam krahë pune, kam një tufë fëmijë për të rritë, se të gjithë janë për bukë goje etj. kësisoji. Dhe si fjalë të fundit, ‘do të më vdesim fëmijët për bukë’. Ky ishte fisheku i fundit i “ligjërimit” të tij.
Ato të ekipit hidheshin pastaj në degën tjetër. Ti sh. Liman ke qenë edhe partizan, ke luftuar kundra armiqve, ke dhanë prova si trim e patriot, prandaj,… por këto ishin fjalë që këndej i hynin e andej i dilnin, madje as nuk i arrinin fare deri tek veshi. Partia tek ti ka një patriot të vërtetë e luftëtar të vjetër…llaf për mbasnesër, thoshte me vete. Në një moment tensioni e nervash, lodhjeje e dobësie, me një zemërim të shtirur, Zoi Themeli, që zotëronte edhe teknikat e punëve të ministrisë së Brendshme iu “hakërrye” me ton të fortë por edhe miqësor: “Po të vdesin fëmijët e mi, le të vdesin edhe të tutë; fëmijët e tu do të vdesin atëherë kur më parë të vdesin të mitë. Këtë ta garantoj unë” dhe iu hodh në qafë. E “lidhi”, e preku në burrërinë e malësorit, me fjalë e me gjeste. Kishte fjalë më të madhe? Çdo kundërshtim i mëtejshëm iu duk paburrni. Epo burri qëndron, por jo në paburrninë e tij, mendoi. Kur tjetri dorëzon fëmijët e tij, edhe të tutë nuk janë më të mirë. Gjithë këtë rixhá, gjithë këta burra, duhet të kenë një hall të fortë, përtej jetës. Ka rixhá më të madhe që mund t’i bahet burrit? Njeriu duket në të pame. Vështirë të dalloje ndonjë hile në gjithë këtë këmbëngulje. Këtë gjë, ata nuk po e bënin për veten e tyre.
Trupmadh dhe i fuqishëm siç e kishte bërë Zoti, të gjithë i kishin sytë dhe shpresat tek ai. Do të qendronte apo jo. Dukej si mur fortese. Pa dashjen e tij, puna e nxorri në ballë. Po ra ai, binte krejt kalaja. Përgjegjësia tashmë nuk ishte vetëm personale. Ra ngushtë, por më së fundi u thye. Me gjysëm zëri shtoi: Sëpaku të më çoni fëmijët në shkollë. Unë vazhdoja klasën e pestë. Me gjithë qejf i thanë dhe iu hodhën në qafë. Limani u dorëzu, Limani u dorëzu, thanë shokët e mëhallës. Në fakt shokët ishin lodhur e dorëzuar me kohë, por deshën një alibi për t’ia “lanë peçën” tjetrit.
Ndërsa Limani zgjati dorën, një tjetër dorë u zgjat me lapsin kopjativ dhe një copë letër në dorë (formular tip) kishte qenë në gatishmëri dhe…katranosi një zhgarravinë si punë firme. Ajo s’ish firmë por…krisi automatiku me breshëri, gjëmoi dheu, u ça qielli. U “hapen” vorret në Kodër të Xhamisë, Maja e Sharrës ku flinin rrënojat e fortifikimeve romake u tronditën. Edhe maja e murrëtyer e Kishës, rrënojat e së cilës qendronin mbi kodrën e lartë e të rrëpirët në formë piramide “luajti” vendit. Ishte trandur dheu.
Pastaj hodhën firmat edhe të tjerët pa bërë fjalë. Gjithë ajo luftë e gjatë “heroike” i la vendin komikes. Si konçesion për firmën që do të hidhte, Haliti, krejt i papërgatitur ç’të kërkonte si kundërpeshë, tha t’i jepnin një leje djalit që e kishte ushtar në Berat. Shumëkush qeshi. Në vend, i thanë, pa diskutim. Qamili kërkoi ëndërrën e vjetër: t’i jepej leje dyqani, të hapte përsëri aktivitetin privat që ia kishin mbyllur. Mendonte të bënte edhe njëherë ndonjë allishverish si dikur në kohën e Italisë me Kontin Ferra, atë tregtarin e famshëm nga Kruja. Ishte një kërkesë rreaksionare, por ia pranuan dhe e lanë të shesë nja dy vjet ca çingërrima në mes pluhurit të pazarit të Shupenzës. Im atë krenohej më vonë për kërkesat e tij largpamëse që kishte bërë, për shkollën, për dijen, për të ardhmen. Mixhës Mersim që s’bënte ndonjë punë përveçse zotshpijëllikun dhe ndonjë transport në shpinë të mushkës, i erdhi në shteg. Or vëlla, ty të pakam mbajtë unë. Sapo u ndave nga unë dhe u bane vetë zot shpije, e dorëzove vatanin. Mixha, ndër të paktët, nëmos i vetmi në fshat, hyri në koope pas tre vjetësh.
Përballë shkollës së fshatit ku revolucioni agrar i Kovashicës malore po shënonte “kthesën e madhe” leniniste, qëndronte e heshtur e mosbesuese xhamia e vjetër e fshatit me minaren e shkurtër mbi çati dhe “Vorrin e Mirë” ngjatë saj që ushqente shpresat për dermanet e pa derman. Qe viti (1958) kur dhe Hoxha i Madh, hoxha i bukur por i sertë i fshatit, Shaqir Tomja, tashmë e la këtë dynja. Në fakt kishte katër vjet që ai e kishte lënë Kovashicën me gjithë Tri Gjurrat e ftohta dhe ishte vendosur në Gjoricë.

* **
Verë – 1958
Atë verë të nxehtë e kalova mes baltës dhe pitave (qerpiç) duke ndihmuar babën (i cili bënte ustain) për ndërtitmin e avllisë dhe ngritjen e një ahri për bagëtinë, dhjetë metër të gjatë dhe mbi tre meter të lartë. Një konak i vërtetë. Kishim dalë tym më vete dhe dilnin nevoja të reja. Duhet të përgatisja baltën për pita dhe ngritjen e murit. Të bëja punëtorin ndihmës; të afroja gurët, të bëja e të furnizoja mjeshtrin me baltë dhe pita. Baltën ta ngjisja përmjet një shkalle druri me kopankë mbi njërin sup dhe pitat t’i trasportoja me tezgë (tezgjére). Pastaj punët e tjera në arnítë dhe kopështin që ishin larg (prashitje, ujitje, mbushje e mistrit), tek Gjurra e Te(j)me, në Shullá e në Kishë (Kajshë, një kodër e lartë përmbi Mëhallën e Epër) për drutë e dimrit, me vu mullarët e gjethëve, që ishte një torturë e vërtetë.
Me që ra puna e gjethëve, nja dy “thërmija” nga tradita dibrane, për gjethët:
1. Prej lemerisë që i kishte futur aksioni i vumies së gjethëve gjatë vapës së gushtit, një dibran kishte marrë arratinë. E kishte mbajtë vrapin në Stamboll. Pas ndonja 20 vjetësh kishte takuar një refugjat të cilin të sapo ardhur, dhe kur pa se ishte shqiptar, e kishte pyetur se nga cila krahinë ishte. Nga Dibra, i tha ai. A venë mâ gjethë atje në Dibër, e kish pyetur. Ende nuk i kishte dalë e keqja e gjethëve. Me këtë rast baba më pasuronte anën historike të problemit.
2. Qazim Sermenja, një i ri nga Katundet e Epra, nga Selishta, aty nga viti 1954, një ditë gushti po vinte gjethët për bagëtinë për dimër. Vapa e gushtit, djersët çurkë, ndezja e lëkurës që i shkaktonte fërkimi për trupi i dushkut dhe fshikullimet e thuprave të thata të degëve ja ngritën ampermetrin. I shkoi mullarit në majë dhe po i vinte krifen (krajfën) e fundit që do ta siguronte mullarin e gjethes nga pika e shiut por iu sos durimi. E kapi damari, la punën, zbriti nga mullari dhe ja mbathi. E ndali vrapin në…Amerikë.
Të kthehemi ku ishim, tek punët e fshatit. Pa numrim. Natën duhej të flija jashtë për të kullotur mushkën e re nëpër hamullore. Me dy lëkurë të rrjepura nën brinjë, një jastëk të vogël dhe një velenxë si mbulesë, vështroja yjet dhe bisedoja me ta. Pastaj ngrihesha kur rrezja e parë e diellit më lante atje lart në Rrafshë të Melicës me kafshën ngarkuar, i gatshëm për t’u kthyer në shtëpi. I nxirë e i regjur nga ajo verë e mundimshme, mos të raftë shorti me punue me babën tim se të “delte” shpirti. Vetë ishte punëtor i madh e nuk i linte kusur e për punë kishte shokë veten. Këtë e kërkonte edhe nga të tjerët. Por ishte edhe një tjetër, që ishte “dexhal”. Ne bëjmë njëmijë pita në ditë, më thoshte, ndërsa Liman Xhiveshi në Okshatinë, i vetëm bën dy mijë pita në ditë. Shembull ma konkret për emulacion nuk kishte. O Zot! Unë endé isha një kërthí dhe duhet të matesha me dexhalin. Më kaliste mirë, për të ardhmen. Më vlejti shumë, por puna e krahut nuk m’u nda gjithë jetën. Qenka me të shkruar. Krushku i hollë e i gjatë, bjen n’zanat që t’la yt atë.
Duke e kthyer kokën mbrapa, nga lartësia e mbi 70 vjetëve që më rëndojnë mbi supe, kam frikë të them se ndoshta ka qenë pjesa më mbresëlënëse në jetën time. Kurrë nuk e kam përjetuar më pas atë mobilizim e angazhim familjar, atë harmoni, frymë të lartë e solidaritet të mrekullueshëm. Motra e madhe vinte të më zevendësonte për pak kohë tek balta, ndërkohë që duhej të hidhej pastaj në frontin e punëve të nanës që kishte fëmijën për gjiri. Me mbush ujë në gjurrë, me fshi oborrin, me marrë krane e me ndezë zjarrin për përpunimin e bylmetit dhe, me dalë në punët e kooperativës, nga vinte zëri i çjerrë e gjithë nervozizëm i brigadier Faikut. Ishte a s’ishte 15-16 vjeç. Edhe për vëllaun e vogël që po bëhej dhjetë vjeç, kishte punë sa të të hajë zogu i qejfit.
Gjymtyrët e mekanizmit familjar funksiononin në harmoni e mirëkuptim. Baba ngrinte mure, dikush bartte baltë, dikush mbushte ujë, dikush fuste gjanë e gjallë në vathë, dikush i mjelte, dikush kruante kusinë e tamlit, dikush…Një simfoni e gjallë e jetës njerëzore. Si mizat e dheut (milingonat) ose më mirë të them, si bleta. Vetëm gjyshja me atë xhupen e malësores prej shajaku të bardhë dhe gajtana të zes (bijë Gjurasi) rrinte në divanhanen e freskët dhe bënte sintezën e mbi 80 viteve të jetës së saj: Kanë ardhë kohë të këqija; mjerë ju që u kanë zanë. I thoshte këto, megjithëse kishte parë e kaluar në jetën e saj tri herër zjarrin dhe shpatën e soldateskës serbe duke ikur me djepin në shpinë e fëmijët kapibaç, si dhe dy luftëra e Mëdha. Në gjithë atë ngarkesë pune, shqetësimesh e tensioni, nuk mbaj mend ndonjë zemërim a hatërmbetje dhe, mbi të gjitha…kishte plotë të qeshura. Zhurmë, jetë, rritje; puna ecte, hidhnim shtat.

Ngjitje në “kthesë të fortë”
Baba paskesh pasur projekte dhe programe afatgjata. Nga fundi i gushtit, pas një dite të gjatë 18 orëshe punë kapitëse, sapo u ngrit sofra, baba i thotë nënës, ashtu enkas: Nesër bane hazër atë voc se do të shkojmë në Peshkopi. Do të bëjmë regjistrimin në shkollë. Fjalët ishin të natyrës urdhëruese, pa hapësirë për diskutim. Gjërat ishin të njohura. U gëzova. Do çlirohem, nga puna. Nanës i theri në zemër. Do të ma largojnë djalin. Në heshtje e me sytë e mbushur, ajo palosi një këmishë pëlhure që e kishte prerë dhe qepur me dorë të vet, një palë mbathje po ashtu dhe një kanotjere që ma kishte dhuruar djali i hallës për një sebep dhe i futi në një strajcë të vogël. As një gjel plaçka. Kaq ishte gjithë “paja” ime. Kanotierja më gëzonte më shumë. E veshja për herë të parë dhe, kur të luaja top, do të dukesha njëlloj si fëmijët e qytetit. Ama kisha një palë pantallona kadifeje blu të fortë, padyshim shumë të bukura. Fundet e këmbëzave të tyre ishin të përshkuara nga lastikë që i mbledhin pas këmbës, jo të lëshuara. Kështu ishte moda e fshatit. Për këpucë as që më shkonte mendja. Opinga lastiku dhe, nga ato me gjalma dhe çajça si skep pule, që kur hapeshin në majë, dukeshin si goja e hapur e dallëndysheve të vogla kur e ëma u jep ushqim. Jo nga ato me rripa lastiku, se ishin më të shtrenjta.
I larë e i qëruar dhe me opingat shtërguar fort, të nesërmen herët u “hypëm këmbëve” dhe morëm rrugën via Kovashicë – Qafa e Shtushajve – Gjurra e Mazhicës, në Qafë të Hoteshit, tek Ura e Telit e në Peshkopi. Me qylafen e bardhë mbi krye, baba para unë mbrapa, drejt e në seksion të arsimit, në fund të bulevardit. Hymë në një zyrë e vogël ku brenda gjetëm dy inspektorë, njëri në ballë e tjetri në qoshe. Urdhno xhaxhá, çfarë deshe, pyeti i bezdisur? Kam ardhë të regjistroj djalin në shkollë. Regjistrimet janë mbyllë xhaxho, plani asht mbushë, nuk ka ma regjistrime. Por mua ma ka dhanë fjalën Tahajr Bixhozi, i thotë baba me theks dibran emrin e sekretarit të parë. Shoku Tahir nuk asht këtu. Ka shkue në Moskë për studime. Oh, i mjeri unë. Nuk kanë thanë kot se kur ngrihet të kcejë fukaraja, griset lodra. Inspektori tjetër në tavolinën në qoshe të zyrës, zhytur mbi shkresat e tij u përmend dhe ngriti kokën. Po, tha, shoku Tahir ka lanë porosi me shkrim dhe tregoi letër-porosinë. O Zot të qofsha falë! Paska qenë burrë, mendoi baba. E bekoftë Zoti!
Me telefon mori n/drejtorin e konviktit të Pedagogjikes, Medat Agollin. Do të paraqiteni tek konvikti i shkollës Pedagogjike, na tha, tek ajo ndërtesa e madhe. Të çliruar nga pesha e gjithçkaje, e dyshimit dhe e pasigurisë, fluturuam për atje. Në ndërtesën madhështore të Pedagogjikes hymë nga dera kryesore. Sipër saj, në katin e dytë ishte një ballkon për të cilin mendova se duhet të shërbejë si tribunë për të mbajtur fjalime. Se kështu ishte atëherë, popullit i mbaheshin vazhdimisht fjalime dhe ai ushqehej me to. Apo për t’u folur nxënësve për punët e shkollës. Sipër tij ishte edhe një tjetër ballkon, por ai nuk mendova se mund të shërbente për fjalime se nuk mund t’i flisje popullit kaq në havá, por me gojë nuk thashë ndonjë gjë nga frika se mos them ndonjë budallallëk.
N/drejtori, një burrë fisnik, na priti ngrohtë dhe plot ëmbëlsi. Ishte shpirt njeriu. Si i zoti i shtëpisë që ish, pas pyetjeve miqësore plot mirësjellje, shënoi ç’duhej, pastaj tha: Djalin lene këtu dhe ti, i tha babës, kthehu pa merak në shtëpi, sepse për djalin do të kujdesemi ne. Qysh sot në drekë do të hyjë në forcë. Dhe u ngrit e i dha dorën. Baba mori rrugën e kthimit në fshat, ndërsa unë, pasi u solla pak deri sa erdhi koha e drekës, zbrita shkallët dhe drejt e… në mencë, në katin poshtë. Kishte mish me lëng dhe makarona, dy gjellë. Më kishte marrë urija. Dreka shumë e shijshme. Ishte standard shtetëror e jo për hatër, siç bante nana kur, për të më favorizuar, merrte fteren, lugën me tëlynë dhe ndonjë kokërr vezë, si trajtim i veçantë për barrën e rëndë që më ishte ngarkuar para kohe. Edhe kjo mund të kishte ndopak “probleme”, se të tjerët i kishin sytë kapur. U futa në grazhd të qeverisë, në bukë të grintë, të grunjtë. (Gjatë gjithë periudhës 45 vjeçare të socializmit enverist, fshati hante vetëm bukë misri dhe t’ia bënte duanë fort).
Kujdestare e konviktit ishte një mësuese e re, me sjellje të ëmbël e me një fytyrë engjellore. Çalonte nga njëra këmbë, por Zoti e kishtë kompensuar me virtyte të larta njerëzore. Ishte si melek. Sa nevojë kisha për butësi dhe ëmbëlsi, sepse sapo kisha lënë shtëpinë dhe njerëzit e mi. Isha si i shushatur. Më kishte ra për hise pjesa e parë e alternativës së fatit: “Ëngjej dhe djaj”. Pasdite dola “shëtitje”, se në qytet njerëzit shëtisin. Nuk ua marrin për keq. Isha i lirë. Asnjë angazhim. Nuk më thërrisnin më as dhentë as dhitë, as dy lopët që duheshin lidhur e më pas zgjidhur që t’u jepje ujë, as mushka e re e pashilume, as ara e as livadhi, as radha e hurdhës për kopështin. Askush dhe asgjë. Fshati është i rëndë. E flaka tutje robërinë e fshatit. Ua lashë të tjerëve. Ç’do të jenë duke bërë në këtë kohë? Nana? Punë pa numërim. Shpejt do të vinte akshami për të mjelë lopën, dhentë e dhitë me kusinë e zezë në dorë në të cilën i binin lotët pa dâ. E dija. Po vëllau, po motrat ç’farë bënin në këtë kohë? Të gjithëve dhe të gjithave u kisha kthyer shpinën. Më dukej pabesi. Shpejt ndjeva një boshllëk. Ç’bëhej atje në këtë orë me…kur nuk isha unë? Më kaploi një mall dhe keqardhje. Për kë? Për të gjithë, për gjithçka. Ua kisha bërë me hile.

Intermexo
Mora poshtë nga Pazari, ndërsa lartë ngjiste të përpjetën e xhades së kalldramtë plot mundim një makinë e vjetër, sovjetike, një zis nga ato të viteve ’30. Në kabinën e shoferit ishte rehatuar një burrë që i binte fizarmonikës. E kishte lshu në dizen. Me sy të perënduar dhe i zhytur në ëndërrime, shoqëronte një këngë nga ato të vaktit që ta këpuste shpirtin. M’u ngulit në vesh dhe m’u fut në shpirt vetëm një gjysëm vargu që arrita të kap: “O nji hajse shkretë”. Varg që kishte brenda gjithë dramën shqiptare, dramën dhe tragjedinë. Këngë vaji shoqëruar me një melodi edhe më të përvajshme. Nga ato me fund tragjik të djalit të vetëm dhe të një nëne të mbetur qyqe me dy duart në gji. Të ngjethej mishi. Për nga motivet ishte e përngjashme me një tjetër këngë, vaji natyrisht edhe ajo, dy vargje të së cilës m’i dridhnin telat e zemrës, këngë që në thelb kishte mallkimin: “Oj u thaftë mor ky Mali Zii-e,/ Si s’u gjet o nji ujë me pii-e” dhe që përfundonte me nji “ani-se”, që do të thotë se kanga mbaroi.
Duhet mësuar shqiptari me mesazhe të tilla të vuajtjes, të tharjes, të shkretimit edhe kur ka gëzime. Asgjë s’duhet ta ketë të sigurtë. E keqja dhe mjerimi duhet t’i tkurrë zemrën e t’i molisë shpirtin, t’i bëhet rrobë. Grupi i këngëve të mjerimit duhet t’i bëhen lajtmotiv i jetës. Në çdo formë që të përcillet, zëri është komunikim me Zotin. Vetë fjala lahut (ë) vjen nga arabishtja, la (h)-ut) që do të thotë, “zë për atje lart”, “zë për tek Zoti”. Çdo këngë është një kumt. Duket si një strategji edhe për këngët, folklorin, kulturën, dhe shpirtin e shqiptarit Psikoza e mallkimit: u thaftë, u shkrettë, u djegtë, u përvëloftë! Shqiptarit duhet t’i bëhet psikozë vuajtja dhe mjerimi; të përballojë natyrshëm dhe pa u çuditur fundin tragjik që i përgatitet. Vetëm kështu duhet të mendojë.
Për të kështu është gatuar jeta. Jeta e tij në fije të perit. Pa të ardhme. Edhe Shqipëria një ngrehinë me ditët të numëruara. Një zgjidhje e përkohshme, kalimtare. Këngë si një thirrje, një lutje e një kumt drejtuar Zotit me vetëdashje nga vetë viktimat. Sapo kishte mbaruar periudha e dasmave për Sh’mërí, që, më së shumti është kohë e përzgjedhur për dasma në Dibër. Duhet t’i ketë lënë pa mend dëgjuesit e tij, mendova. Ishte Ismail Seferi, këngëtari i njohur i dasmave dhe ahengjeve që unë mezi ç’prisja ndonjë rast për ta dëgjuar. Si pararendës kishte Tufik Manukën, fizarmoniçisti i parë popullor dibran.

SHKOLLA dhe KONVIKTI
U regjistrova në “Demir Gashi”, klasa VI B. Aty do të bënim mësimet, para dite. Pastaj gjithçka do t’i nënshtrohej regjimit të konviktit të shkollës së mesme.
Në orën 05.30 zgjimi, higjiena e mëngjesit dhe rregullimi i krevatit. Një orë studim. Në orën 07.oo ngrënia e mëngjesit. Në orën 08.oo fillonte mësimi, pesë ose gjashtë orë mësimi. Në orën 13.oo, ngrënia e drekës. Pastaj fillonte koha e lirë. Në orën 16.oo fillonte studimi: katër orë me nga një pushim 5 minutash. Konviktorët e 7 vjeçares e bënin studimin në një klasë më vete. Gjatë studimit kishte qetësi sa nuk kuptohej nëse ka nxënës në shkollë apo jo. Studimin e drejtonin vetë nxënësit, njëri prej të cilëve caktohej për të mbajtur qetësinë. Një edukator (kujdestar konvikti) “mbante rregullin”. Ora 20.oo – darka. Perfekt. Brenda asaj ndërtese kishte gjithçka nevojitej. Ishin të gjitha kushtet për formimin e një personaliteti të gjithanshëm, siç thoshte padagogjia.
Në vendin ku ishte vendosur dhe në raport me ambientin që e rrethonte, ndërtesa katër katëshe e Pedagogjikes kishte një pamje madhështore. Në trajtën e një katërkëndëshi këndrejtë, me pozicion ballor të ekspozuar nga jugu, pamja e saj binte mbi bulevardin kryesor dhe të vetëm të qytetit, nga trotuari i të cilit e ndante një rrip i gjatë toke kthyer në lulishte gjithë gjelbërim e lule. Hyrjen kryesore e kishte nga krahu i djathë, poshtë ballkonit, që përdorej më pakë, por kishte edhe një hyrje tjetër, po ballore, nga e majta. Bulevardit i bënin hije plepa të mëdhenj kanadaje, ndërsa trotuaret në pjesën më të madhe ndaheshin nga lulishtat e bukura e të mirëmbajtura të qytetit nga parmakë të ulët druri të lyer me bojë. Cili i huaj erdhi në Peshkopi dhe nuk u mrekullua nga pamja e saj, bulevardi i saj, lulishtat e saj. Nga gjysma e parë e viteve ’60, pasi u ngrit edhe Hotel Turizmi, diplomati Javer Malo mbeti i sugjestionuar nga pamja e bukur dhe kultura qytetare e Peshkopisë malore rrëzë Korabit, nga bulevardi dhe lulishtat e saj. Dhe shkruajti me përshtypje magjie. Turizmi, një “Hotel Dajti” rrëzë Korabit. Nga mezi i viteve ’70, plepat do të zevendësoheshin nga blirët me aromën e kandshme e qetësuese dhe pamjen impresionuese.
Kati i parë i Shkollës ishte nën tokë dhe e merrte në mënyrë të kufizuar dritën nga dritare të shkurtëra që uleshin poshtë tavanit deri mbi sipërfaqen e tokës jashtë. Këtu ishin vendosur menca, kuzhina, magazinat, lavanteria, ambientet higjenike, dhoma e punës dhe ambiente të tjera rezervë. Të gjitha këto i lidhte një korridor i gjatë me gjysëm dritare lart nën tavan që fusnin dritë nga oborri i pasëm ku ishin ambientet sportive. Në korridor ishin vendosur në rresht komodinat ku nxënësit kyçnin librat dhe ndërresat e tyre.
Kati i dytë dhe i tretë, kështu po i quajmë, ishin destinuar për mësim. Klasat ishin të mëdha, të bollshme, me tavane të larta, me dritare gjithashtu të mëdha që fusnin pa kursim dritë dhe ngrohtësi. Kati i katërt shërbente si fjetore: nga e djathta për djemtë, në të majtë për vajzat. Në fillim të të ’60 –ve u bë një shtesë trekatëshe duke i dhënë ndërtesës formën e “L”-së, gjë e zakonshme me shkollat tona. Aty u vendos Shkolla Ushtrimore, ndërsa kati i tretë i saj u përdor si fjetore për vajzat. Bri saj, nga ana e oborrit u ngrit edhe një palestër klasi me të gjitha standardet bashkëkohore.
Pedagogjikja e Peshkopisë ishte një ndërtesë luksi për kohën, dhe e tillë mbeti edhe më pas deri kur e “rinovuan” me ca xhamllëqe që ja humbën shijen dhe origjinalitetin, shkollë që, brenda një çatie i kishte gjithë ç’nevojiteshin: mencën për ngrënje dhe kuzhinën ku Shukriu ushtronte artin e kulinarisë (gatimit) që thuhej se e kishte nxënë në Stamboll. Aty ishin klasat, në dy katet e mesit, për mësim paradite e për studim pasdite; kishte klasë më vete për muzikën ku priste profesor Muniri (Shehu) me violinat e mandolinat e tij për të mësuar me vegël muzikore Këngën e gjelit, Nxënësin e rregullt, Bariun e vogël por edhe Lulja e allit e Moxartit e ndonjë pjesë tjetër nga klasikët e mëdhenj. Se edhe professor Muniri ishte me të “vjetrën”. Poshtë ishte edhe “klasa” e punës me dru ku profesor Bujari (Elmazi) ushtronte skulpturën; pastaj, biblioteka e shkollës, mbushur me libra që e “menaxhonte” profesori i letërsisë dhe rrethi letrar; salla e kulturës me tavolinat e pingpongut, të shahut. Edhe palestra aty ishte, edhe ushtrimorja, shkolla fillore model për të praktikuar mësimdhënien; edhe fjetoret aty ishin, lart, nën çati. Nuk kish se ç’të na bënte as shiu as të ftohtit. Të gjithave ua kishim “lagur”. Edhe lavanteria po aty ishte ku Nanë Tixhja na lante rrobat dhe çarçafët (pastaj ia lehtësuan “penalitetin” dhe e çuan si punëtore në kuzhinë; kishte qenë me biografi).
Klasat e mëdha me tavane të larta, me dritaret e mëdha që binin mbi lulishtën dhe bulevardin e qetë të qytetit plot gjelbërim, të rreshtuara vetëm nga njëra anë e korridorit, model i kohëve kur hapsirat ishin me bollëk. Si ndërtesë thuhej se ishte e modelit amerikan. Korridori me ato pllakat prej granili të lustruar që shkëlqenin dhe dritaret e mëdha nga fillimi deri në fund fusnin gjithë Dritën e perëndisë brenda. Nuk ishte si ato shkollat që u bënë më vonë, në vitet ’70, kur klasat e vendosura në të dy anët e korridorit e merrnin dritën e diellit nga një dritare e vetme si nga fundi i një tuneli.
Në orën 5,30 vinte xha Veseli (herë tjetër xha Haliti) që përshkonte dhomat e fjetjes duke i rënë ziles, një kumbonë dhishë, e duke e shoqëruar me ndonjë thirrje të butë prej prindi për zgjim. Higjiena e mëngjesit, fizkultura dhe 1 orë studim para se të hahej mëngjesi, buka dhe pastaj mësimi. Pasdite bëheshin 4 orë studim. E drejtonin vetë nxënësit. Gjatë studimit nuk lejohej të lexoje rommane, por me pak kujdes, tolerohej. Edukatori (kujdestari) vigjëlonte herë pas here duke përshkuar korridoret. Një kalim nëpër korridor e thyente heshtjen dhe jepte sinjale paralajmëruese. Disiplina, gurçe. Thënia e pedagogut të njohur çek Komenski: “Shkolla pa disiplinë si mulliri pa ujë” qendronte në korridor si e murosur. Natyrisht, disiplinë e fortë, por jo si në ato seminaret kishtare.
Nuk kishin hyrë endé tre komponentët e shkollës së revolucionarizuar: mësim-punë prodhuese-edukim fizik e ushtarak, por formimi i personalitetit ishte i plotë. Kishte programe mjaftueshëm edhe për edukatën e punës, edhe për edukimin ushtarak. Shkollë prej vërteti, tamam shkollë. Inercia që vinte nga tradita e shkollës kombëtare nuk mund të shpëlahej shpejt dhe lehtë.
Edhe përgatitje ushtarake (MLKA – Mbrojtja Lokale Kundra Ajrore) bëhej, edhe grupe teatrore kishte në shkollë, rrethe letrare, muzike, sportive e çfarë të doje. Mundësi për përgatitje të gjithanshme. Shkollë e rrethuar nga tri anët me lulishte plot me lule shumëngjyrëshe që Agush Selishta, lulishtari i famshëm i Peshkopisë, u rrinte gjithë ditën mbi kokë me zorrën e ujit në dorë, me capën dhe gërshanën për capitje e krasitje. Mbi të gjitha, i ruante me një vigjilencë “prej xhandari” nga shkeljet e “trafikut” apo ndonjë top lastiku. Kthimi përsëri i topit në lojë nuk kalonte krejt lehtë e pa ndonjë ndëshkim.
Oborri i pasëm i shkollës shërbente si kënd sportiv, pajisur me fushë volejbolli, basketbolli, madje dhe futbolli. Aty në një kënd kishte paralele hekuri dhe një hekur për ushtrime që ftonin të rinjtë të shpinin gjymtyrët e të kruanin kurrizin sa herë t’ua deshte qejfi. Madje edhe shkallë suedeze e ku ta di se çfarë tjetër. Të kacavireshe e të luaje gjithë ditën, natyrisht në orët e lira. Përfund oborrit kishte vend për të rreshtuar edhe një turrë e gjatë drush ahu për dimër.
Prapa shkollës nga e djathta e saj, në fund të lulisjtes shquante madhështore në mes të qytetit, Shtëpia e re e Kulturës dhe e Krijimtarisë Popullore “Haki Stërmilli” me një arkitekturë klasike (huazim sovjetik) që frymëzonte qytetari. Edhe aty kishte rrethe të teatrit, të muzikës, madje edhe për pjano. Tani e mendoj se këto mundësi nuk ishin as për fëmijë të nobilitetit në shtetet e zhvilluara perëndimore, veç atyre parelinjëve.

“Rilindja ime”
Më 1 shtator fillonte shkolla, datë që nuk para lëvizte. Ishte ditë solemne dhe merrte pamje shenjtërie. Në rreshtimin e shkollës sipas klasave, zura vend nga fundi. Isha i sapoardhur, i panjohur. Në fillim rreshtoheshin vajzat, pastaj djemtë, kryesisht qytetarët. Kishte edhe nga fshatrat e afërt: Dohoshisht, Pilafe, Pollozhan që zinin vend nga fundi i rreshtit. Për natyrë, i ndrojtur dhe i rezervuar, fillova të njihem nga pakë. Në Shupenzë ishim njëlloj, “homogjenë”, edhe pse të ramë nga Malësia, ndërsa këtu ishte pak më ndryshe. Qytetarët, më serbes e të çlirët, të veshur më mirë, më të emancipuar. Djemtë me pantallona të shkurtëra, jo fort burrnore, por kështu e ka qyteti, kultura. Katund e adet; jo, adet qyteti. Pas nja dy a tre javësh shkova me leje në shtëpi. Kujdestari i konviktit mund të jepte leje për të shtunën mbas dite deri të dielën në darkë. Nga fshatrat Kovashicë, Zogje e Shtushaj ishim një “koloni” e vogël, që na bashkonte rruga. Rrahman Leka dhe Ramazan Koleci të shkollës së mesme dhe dy a tre të tjerë të 7 vjeçares që na voliste ta bënim rrugën në këmbë. Duhet të ishin ndonja 25 km. Për makinat nuk mendonim, sepse edhe s’kishte, edhe s’kishim hesap. Kthimi i parë në shtëpi, si nusja n’pashí…përmallime dhe emocione që s’thuhen. Në kthim të djelën pasdite bashkoheshim rrugës një nga një, me nga një torbë të vogël herë me molla e herë me ftoj, herë me arra a gështenja të ziera. Dardha gjithfarëlloji kishte në Shtushaj dhe, dardha me famë, në Hotesh, por ne u kalonim anash dhe i shihnim nga larg me sytë e mendjes. Kurse për gështenja ishte Mazhica, sa edhe emrin ja vunë “Gështenjas” kur Mbreti Zog më 1938 urdhëroi shqiptarizimin e emrave të fshatrave dhe vendeve, por Evropa nuk i la shqiptarët të shqiptarizohen e të “zanë vend” në vend të vet. U futi një agresion fashist, si fillim dhe më pas e nëpërmjet tij një revolucion komunist.
Në shkollë u ambientova shpejt. Nga shkolla e Shupenzës vija me një bagazh të mirë për shumicën e lëndëve. Sidomos në aritmetikë, ku mësues Shefqeti (Uka) na kishte “mbathur” mirë. Kjo më dha dorë dhe besim në vetvete. Mësues Kiçoja (Kalami), që e kishim edhe mësues kujdestar, kur i shtroja në dërrasë të zezë ato shprehjet aritmetike me tre llojë kllapash (rrumbullake, katrore dhe gjarpërushe), a ndonjë nga problemet, i entuziazmuar nga siguria ime thirri gjithë entuziazëm: “fenomen”, “fenomen”. Nuk e dija kuptimin e asaj fjale, por duhet të ishte fjalë e “madhe”. Shpejt mora “nam” të mirë. Vetëm unë i dija pikat e dobëta, që vinin nga bekgraundi i trashëguar. Një rast, ndërsa po bëja ushtrimin, siguria ime me njëfarë karshillëku me dorën e majtë në xhep dhe shkumësin në të djathtën, duke imituar mësuesin e dikurshëm, e bëri nervoz mësuesin, prandaj m’u drejtua: “dorën nga xhepi!”. Nuk dëgjova mësues. “Dorën nga xhepi!” dhe i mëshoi zërit. Kurrë më nuk e bëra atë gjest prej kapadaiu, sa edhe sot përpiqem t’i ruaj duart.
(vijon në numrin e ardhshëm)