Islami na iku dhe tani që nuk e kemi, kujtohemi për të me një ndiesi brenge në shpirt: sa pak ndejtëm me të, sa pak biseduam. Kur herë-herë e shikonim që kalonte pranë nesh, dëshira për ta ndaluar dhe për ta takuar, ishte e madhe, por duke mos dashur t’ia trembnim pëllumbat e mendimeve, e linim të shkonte, e linim për një radhë tjetër, siç e lash unë herën e fundit kur e pashë të hynte tek botuesi B. Karoshi. Hyri papritur, në fillim nuk e njoha: sëmundja e kishte shpërfytyruar aq shumë sa ai nuk ishte më Islami i parë, Islami që kisha njohur gjithë jetën. Ai më buzëqeshi. Nga buzëqeshja e njoha. Ajo nuk i kishte ndryshuar, veçse ishte bërë disi e mpirë. Islami sikur donte të më thoshte:
“Nuk më njohe? Jam Islami”. Për disa çaste vazhduam të flasim në heshtje vetëm me sy:
“Më fal, Islam, por nuk të njoha, ti paske ndryshuar fare!”
“Kam bërë rrugë të gjatë, – më tha ai po me sy.- Jam takuar me Vdekjen. Jam i saj tani. Pothuaj kam ardhur me leje, me lejen e saj…”.
“Ç’thua Islam?! Ku e lëmë ne vdekjen të të marrë ty në këtë moshë!”.
Filozofët “optimistë” thonë se “njeriu me vdekjen nuk takohet kurrë, se, sa është ai, vdekja nuk ka ardhur dhe, kur vjen ajo, ai nuk është”. Kur pashë Islamin atë ditë, nuk e pranova arsyetimin e tyre. Vdekja kishte ardhur tek Islami. Më i pranueshëm m’u duk mendimi tjetër për vdekjen: ”Nuk vdesim vetëm atëherë kur vdesim fizikisht, ajo ka filluar gradualisht, shumë kohë më parë. Aftësi pas aftësie, interes pas interesi, mundësi pas mundësie:ne kemi filluar të shpërbëhemi, ndër kohë që jetojmë” (Martini: “Filozofia popullore”, Tiranë 2017, f. 223) Islami dhe Vdekja atë ditë ishin bashkë. Ajo gjithnjë është tek ne, tek të gjithë, brenda nesh, por e fshehur. Tek Islami ishte bërë e dukshme. Kjo ishte një arsye më shumë që unë të këmbëngulja që të rrinim një copë herë bashkë, me nga një gotë raki përpara siç kishim ndenjur shumë herë, që nga vitet tetëdhjetë…
Por m’u duk se Islami nxitonte, atë ditë nuk ishte shumë i ngeshëm… Dhe unë e lash për një ditë tjetër…Po ditë tjetër nuk kishte pasë…
Tani Islami nuk është më. Ne jetojmë me brengën e heshtjes që nuk e dëgjojmë më zërin e tij. Por gjithnjë ka një ngushëllim: poetët nuk vdesin, ose vdesin përgjysmë,si mund të thuhet. U vdes vetëm trupi, por shpirtin e lënë tek të gjallët në formë vargjesh dhe librash poetikë. Madje kohët e fundit ishin poetët që i dilnin zot Islamit sa herë kur vdekja i hakërrohej dhe donte ta merrte. Por e gjente me dy nga më të mëdhejtë, me Nazim Hikmetin dhe Carlos Ernest Gracia. Atëherë ajo mendonte të mos ngutej shumë përderisa Islami rrinte vetë me të vdekur. Po ku ta dinte ajo se ata ishin të vdekur të pavdekshëm! Vdekja nuk ka pushtet mbi poetët.
Ja tani ne nuk kemi Islamin, por kemi librat e tij, madje unë kam në dorë librin e tij më të ri që fatkeqësisht është edhe libri i tij i fundit. Ka një titull shumë të bukur: “Shtëpia prej fjale”, përmbajtja e të cilit pasqyrohet edhe në kopertinë. Po përse prej fjale? Asnjë shtëpi tjetër nuk të mbron, as edhe kështjella më e fortë që u ka rezistuar gjyleve të topave. Veç shtëpisë prej fjale nuk ka ç’t’i bëj vdekja. Atë nuk e merr dot. Ja si shkruan poeti:
“Shtëpia ime e përhershme
në Qiellin e Shtatë
Vdekjen e lasha pas,
Poshtë tokësorët, si milingonat në lëkurë lisi,
Ngjiten,
Zbresin,
Përplasen,
Rrëzohen,
Ngrihen
Si një lukuni e pafund mbijetese”.
Ky është një fragment nga vjersha e mrekullueshme “Paradise” që tregon se poeti ka ikur, nuk është më me ne dhe tani ai çuditet se si jemi ne tokësorët, sa ambicje dhe përplasje kemi, sa shumë shtyhemi dhe vritemi me njeri-tjetrin, sa të marrë tregohemi në këtë përleshje për të fituar më shumë tokë, më shumë hapësirë, më shumë pasuri, kur gjithçka është e kotë. Poetit që ka hipur në Qiellin e Shtatë ne i dukemi si milingonat në lëkurën e lisit…Çfarë përfytyrimi Shekspiran! Çfarë tmerri Dantesk! Unë gjithnjë kam thënë se Islami është poet, por tani po them se është poet i madh.
Budallallëkun e njerërzimit, marrëzinë e tij ai na e kujton me vjershën tjetër me të cilën hapet vëllimi: “Shtëpia prej fjale”, që po e japë të gjithën:
“…desha të ndërtoj një shtëpi tej e tej me xhama,
Por xhamat
u thyen nga cikma e borës
Që zbriti si shtriga nga malet.
Desha të ndërtoj një shtëpi prej lumi,
Por lumi u tha nga zhegu i verës
Dhe mbeti rëra me gurët e zallit.
Desha të ndërtoj një shtëpi prej fjale,
Por fjalët ikën dhe fletët u zverdhën
Në degën e vjeshtës së fundit.
Desha të ndërtoj një shtëpi me zogj,
Por zogjtë fluturuan në perëndimin e largët
Dhe harruan rrugën e kthimit.
… dhe ndërtova një shtëpi
Prej xhami,
Prej lumi,
Prej librash
Prej zogjsh
Një shtëpi prej fjale!
Kjo është një vjershë filozofike me përmbajtje të thellë, me mesazhe të rëndësishme për ne të gjallët, mesazhe që na i ka dërguar një njeri me mendje të fuqishme dhe me zemër të zjarrtë, në kohën që jetonte në atë “zonën gri”, as në tokë as në qiell, si thotë populli , kur ai nuk ishte më toksor, por as qiellor, kur ai sapo rrihte krahët që të fitonte lartësinë për fluturim. Por shkëputja gjithnjë është e vështirë se toka ka rëndesën e vet, ka forcë tërheqëse. Pikërisht kur ishte në këtë zonë gri, kur stilolapsi mezi e rrinte në dorë, ai na dha mesazhin: o njerëz, mos u grindi dhe u kacafytni ashtu, mos u vrisni midis veti dhe mos ia bëni të zezë jetën njeri-tjetrit, sepse gjithçka është e rrënueshme, asgjë nuk është e sigurtë, e përjetshme. Nuk do t’i merrni me vete kullat, kështjellat, katedralet, vilat luksoze, veturat e markës së fundit, plazhet, asgjë e asaj bote nuk vlen sa vleni ju vetë. Por, mjerisht, as më i mençuri prej jush këtë nuk mund ta kuptojë pa ardhur këtu ku jam unë tani…Prandaj unë bëra këtë shtëpi prej fjale se brenda saj jam më i sigurtë se brenda një shtëpie me mure të trasha, brenda saj e di se do të jetoj më gjatë…Varet si i kam zgjedhur fjalët…
Ja, ky është mesazhi filozofik i Islamit. Unë, të paktën, kështu e kam kuptuar. Është mesazh për njeriun, është dashuri për njeriun, paralajmërim dhe këshillë për t’u bërë i mençur. Qiriu i Naimit na ndritte që të shihnim njwri-tjetrin, “qiriu “ i Islamit na këshillon ta duam njwri-tjetrin. Islami u sos si qiriu që bën dritë!
Të vjen çudi që vjershat e Islamit vinë si plotësim i njwra-tjetrës në ide, në mesazhe. Islami na mëson se filozofikisht ka dy Botë, Bota e të Vdekurve dhe Bota e të Gjallëve. (Vjersha “Shpirti i gjyshit”). Të mençurit janë të vdekurit, na thotë Islami, se ata e kanë kaluar përvojën e jetës, përvojën e të gjallëve. Bota e gjallë, megjithëse shumë e shkurtër, u ka mësuar atyre shumë gjëra, mbi të gjitha u mësoi se ajo qe e marrëzishme, qesharake në një kuptim, marroqe, e padrejtë, pa humanizëm, ku njerëzit theren e vriten pa e ditur se çfarë i pret. Të vdekurit çuditen sa të marrë paskëshin qenë. Ata tani janë krejt ndryshe- të çliruar nga trupi, nga ai hamall i urryer që është burim i të gjitha ligësive: i epsheve, i etjeve, i sqimës, egoizmit, marrëzisë, pangopshmërisë, me dëshirat e tij të pafundme që nuk e kënaqin kurrë. Ata çuditen me atë që kanë qenë. Ata do të donin sinqerisht t’i lajmëronin tokësorët dhe t’i bindnin ata që të mos sillen ashtu si sillen dhe të mos veprojnë ashtu si veprojnë, ta mposhtin babëzinë e vet që u helmon jetën. Por si t’i lajmërojnë? Ata kanë shkuar tek nuk ka më kthim. Por mund t’i lajmërojnë me poetët që janë të vdekshmit e gjallë, me ata që nuk kanë për vdekur plotësisht, me ata që jetojnë në dy botë. Nëse nuk mësojnë as nga poetët, do të përplasen dy botët:
“U dynd Bota e të Vdekurve dhe drejt
Botës së të Gjallëve,
U përmbysën shtëpitë prej guri
Shtëpitë prej dheu të milingonave,
U thyen degët e mimozave.
Rrasat e mermerit, epitafet,
shkallët e betonit.
Dhanë shpirt: Prometeu, Eva,
Adami, Premti.
Keopsi,Homeri, Aleksandri, Napoleoni
Zapata, Buda, Konfuci, Krishti,
Muhamedi, Lenini, Linkolni…
U dynd Bota e Gjallë drejt Botës së Vdekur
Unë jam mes valësh në pritje
të betejës së fundit
Një varkë e harruar, por kurrë e braktisur…” (Nga vjersha: “Shpirti i gjyshit”)
Shumë e bukur, vjershë antologjike, është edhe “Arroganca e vdekjes”. Edhe kjo është vjershë filozofike. Trajtohet poetikisht dhe filozofikisht se ç’është vdekja. Që ajo nuk është e mirë, kjo dihet. Ajo nuk na merr për dore për të na çuar atje ku duhet të shkojmë siç marrim fëmijët për t’i çuar në kopsht. Ajo na shtyn, na përplas, na torturon, nganjëherë edhe na fyen. Ajo nuk ka një mënyrë për të na marrë, por një milionë mënyra. Disa janë shumë tronditëse. Ajo nuk na e bën këtë përse na urren, por kjo është natyra e saj. Vetëm rrallë Vdekja meriton të quhet mbretëreshë: kur na merr në gjumë, kur na merr pa na gjykuar fare. Por përgjithësisht është arrogante dhe Islami e ka provuar shpesh “arrogancën” e saj:
“Jo, nuk do të des!
As njeriu i zakonshëm nuk vdes kaq papritur
Aq më pak një poet
Që nuk e njeh arrogancën e vdekjes.
Tensioni, pehlivan
Në një tra humb ekuilibrin;
Kolisteroli plumbos dyer e deriçka damarësh
E kockat ziejnë në mjegull e në shi
Si kazan me bërsi rrushi.
Kurrë nuk kam dashur të shoh fotot e rinisë
Të mbyllura në një dosje jeshile
Para se të vija tek ti,
Para se të shkundej mani në kopsht,
para se të iknin dallëndyshet…
Ju them
Se asnjë njeri i zakonshëm nuk vdes
Kaq papritur,
Aq më pak një poet
Që nuk e njeh arrogancën e vdekjes”.
Islami thotë se vdekja është brenda nesh, në trupin tonë, ne gdhihemi dhe ngrysemi me vdekjen, ne flejmë me vdekjen, ne hamë dhe pimë me vdekjen, ne qeshim dhe qajmë me vdekjen, ajo është ne dhe ne jemi ajo. Kurthet na i ngre organizmi ynë që nuk punon ashtu si duhet dhe, më në fund, ngec. Vdekja, thotë poeti, nuk vjen, atë e kemi ne në organizmin tonë.Ajo është kudo, në çdo ind dhe kërkon të çara për të avancuara përpara për të pushtuar tërë organizmin. Vdekja, është, në një kuptim, si uji (por jo jetdhënëse si uji), që depërton në të çarën më të hollë. Tensioni e ndihmon duke egërsuar gjakun, gjaku e ndihmon duke vërshuar nëpër damarë dhe vena, por këto, të mbylluara nga kolisteroli pëlcasin nga vrullimi dhe derdhin gjakun aty ku nuk duhet. Plumbat e kolisterolit, thotë poeti, dëshmojnë që në organizmin tonë ka filluar lufta. Kur luftën e kemi brenda nesh, ç’budallallëk është të luftojmë edhe jashtë, thotë poeti, dy fronte nuk përballohen. Nuk ka mesazh më të lartë, por kur e thua poetikisht ka vlerë. Islami e thotë me poezi të vërtetë.
Në këtë vëllim, që u shkrua në pragun e vdekjes, vdekja përmendet shumë. Por në libër nuk ka pesimizëm. Poezia ka buruar prej një shpirti heroik që me fatkeqësinë e tij nuk ka dashur të bëjë fatkeq edhe të tjerët, përkundrazi, nga fatkeqësia e tij ka dashur dhe ia ka arritur, të mësojnë të tjerët. Kjo është fisnikëri poeti. Këtë nuk e kanë të gjithë njerëzit. Ne duhet ta falenderojmë dhe t’i jemi shumë mirënjohës Islamit që e kishte dhe na e dha fisnikërinë.
Në libër nuk ka urrejtje, përkundrazi, nuk ka libër që të jetë kundër urrejtjes si ky. Mos urreni, – ky është kryemesazhi. Në libër ka shumë dashuri, shumë mirësi. Në poezitë e Islamit ka shumë pëllumba, dallëndyshe, blerim, lumenj, kroje, lule, rreze dielli, shkëlqim ylberi, ngjyra… Është paradoksale kur e mendon që ky libër është shkruar në muzgun e jetës, ku dritat dhe ngjyrat e gjithçka e bukur dhe e praruar humbet. Ahmet Prençi, një tjetër poet i talentuar, me kujdesin direkt të të cilit na vjen në duar ky libër i fundit i Islamit, në një vjershë të tij dedikuar poetit , shkruan:
“Mijëra radhë ku munde i shkrove,
me frymëzim e muzë
Mbi një urë, ulur mbi një gur, në yje,
në tërfil,
E fjalën e keqe s’e nxore kurrë nga
të tuat buzë
Zakon poeti: fisnik, i bukur, zemërmirë”. (Vjersha “Islam Çengës”).
Po, i tillë ishte Islami. Çlironte kurdoherë energji pozitive. Kur ishe me Islamin ndjeheshe disi i dashuruar me veten: Nuk ishte ajo ndiesia narciste por ajo lumturia që shprazej prej zemrës së tij dhe vinte në zemrën tënde.
Po jap poezinë pa titull që është më dëshmuesja e optimizmit të tij të jashtëzakonshëm:
“Mendo gjëra të bukura për nesër,
Jemi lodhur dhe plakur duke kujtuar të djeshmen,
E djeshmja që na vjen më e vogël në shtat.
Mendo për të nesërmen
Pa thyer pasqyrën
Pa thyer shpinën
Pa xhelozi
Se ndoshta do të ketë më shumë bukë
Më shumë liri,
Më shumë mirënjohje.
E djeshmja le të flejë në paqe
Pavarësisht nga krismat e armëve
Murit të rënë të shtëpisë në fshat
Dhe maces së plakur që zgjohet vonë.
E unë
sot nuk do të vdes
do të pres të nesërmen…
Ahmet Prençi e ka paraqitur librin me një parathënie shumë të bukur, njerëzore.Mjaftonte botimi i kësaj parathënie për ta kujtuar Islamin në faqet e gazetës sonë “Rruga e Arbërit”, por mua nuk m’u ndejtë pa shkruar dy fjalë edhe vetë. Libri, lumturisht, ka shumë poezi, njëra më e bukur se tjera. Është mbase i vetmi libër që nuk ka poezi të dobëta. Edhe me tre vargje poeti shpreh tridhjetë mijë ndjenja:
“Unë mendoj
Se ka diçka më shumë njerëzore te kali,
Është heshtja.”
Ja, kjo është poezia. Duket sikur nuk thotë asgjë, por thotë shumë, shumë. Poetët i kanë dashur shumë kuajt. Janë dy qenie fisnike.
Optimizmi nuk vdes edhe pse në shumë poezi trajtohet raporti i njeriut me vdekjen, raporti i të gjallëve me të vdekurit, jeta e Këtushme me jetën e Përtejme. Janë poezi që poeti i ka shkruar kur është takuar një herë me vdekjen kur ajo ka ardhur për ta marrë dhe poeti i ka kërkuar leje sa për ta përmbushur dëshirën që t’ua lërë njerëzve edhe një libër- amanetin e fundit. Dhe vdekja ia ka dhënë lejen. Vdekja e ka dhënë lejen, por ajo nuk e ka ndërruar natyrën e saj, i ka shkaktuar Islamit shumë dhimbje dhe pafuqi për të shkruar. Megjithëse ai shkroi, në atë pak kohë kur për të nuk ishte as ditë as natë, por muzg, kur dritat dhe ngjyrat humbasin, kur pamja bëhet e kufizuar dhe mendja bëhet e turbulluar, ai nuk i humbi as logjikën, as ndjenjën, as ngjyrat, dritat, asgjë. Doli fitimtar mbi vdekjen ani pse ajo, më në fund, e mori.