Nga Albert Gjoka | Bukinist.al
Përpara se të fillojmë intervistë, do të doja të bëja një prezantim të shkurtër të të gjithë vëllimeve me poezi, romaneve që ka shkruar Artan Gjyzel Hasani. Pjesa më e madhe e të cilave sigurisht janë në platformën “Bukinist”, të botuara nga botimet “M&B”, ku botuesin Bujar Karoshi, dua ta përshëndes përzemërsisht dhe t’ju sjell në mendje të gjithë korpusin poetik dhe letrar të Artan Gjyzel Hasanit, të cilin e kemi të ftuar sot.
Ai ka mbi 10 vëllime me poezi, 3 romane dhe 2 libra natyrës eseistike. Unë do të doja vetëm thjesht t’i sjell në vëmendjen e të gjithë atyre që po na ndjekin në këtë moment është “Striptist në shpirtin tim” vëllimi i parë me poezi, i vitit 1996, “Bushtra”, një roman i vitit 2001 dhe i ribotuar me një titull tjetër “Hon” në vitin 2012, “Një shqiptar në oborrin e Elgretës” në vitin 2002, “Misioni paranoik”, poezi në vitin 2006, “Erotika” një vëllim me poezi, në vitin 2007, “Stina e pestë” një libër në vitin 2008, “Mëkatari” një libër me poezi në vitin 2011, “Republika e semaforëve” një roman i vitit 2013, “Prandaj” një vëllim poetik i vitit 2014, “Oval” një vëllim me poezi, i vitit 2016, “Funeral” një roman i vitit 2012, “ID” një vëllim me poezi i vitit 2018, “Rutina perfektë” një vëllim me poezi, e vitit 2019, “Amnezi fatale”, një vëllim poetik i vitit 2019, “Imoralisti” një vëllim me poezi i vitit 2020.
Dua t’u kujtoj miq se “Imoralisti” është përzgjedhur mes 6 prurjeve poetike të botuara gjatë vitit 2020 si më i miri dhe është në garë për librin më të mirë tek platforma “Leximtari”, tashmë një nismë e kryer prej 5 vitesh për të përzgjedhur prurjet më të mira në vite dhe në disa zhanre.
Sigurisht “Imoralisti” është përzgjedhur nga ana jonë si një nga 6 prurjet më interesante të vitit 2020. Këtu unë kam vëllime me poezi “ID” një botim shqip-anglisht, njëherësh kam edhe vëllimet me tregime “Rutina perfekte”. Të gjitha librat, i gjeni në platformën “bukinist.al” dhe mund t’i porosisni brenda Shqipërisë, jashtë Shqipërisë, librat vijnë aty ku jeni ju, në shtëpi, në zyrë, brenda një kohe shumë të shkurtër. Prandaj unë do t’iu rekomandoja fort që t’i bëni pjesë të leximeve tuaja librat e Artan Gjyzel Hasanit.
Artan, përshëndetje, mirëdita për ju dhe mirëmbrëma për ne!
Përshëndetje!
Është kënaqësi e veçantë që të kemi, pasi ju jeni autori i parë i festivalit të librit “Bukinist 2021”, që vini tashmë nga diaspora. Do të doja ta nisim bisedën. Ndihen shkrimtarët shqiptarë që jetojnë jashtë Shqipërisë të harruar?
Artan Gj. Hasani: Kjo është një pyetje që vjen natyrshëm dhe jo vetëm për shkrimtarët shqiptarë që janë jashtë Shqipërie, por për të gjithë shkrimtarët që kanë zgjedhur të jenë jashtë vendit të tyre. Unë mendoj që si pyetje kjo ngrihet gabim, sepse pak rëndësi ka ku jeton shkrimtari, rëndësi ka vepra e tij, libri i tij, cilës audiencë i drejtohet. Sepse mund të hetosh për shumë vite, siç kam unë rreth 15 vjet në Kanada, dhe t’i drejtohesh një audience shqiptare siç ndodh në librat e mi poetikë. Pra, nuk ka shumë rëndësi vendosja fizike e autorit, për vetë autorin dhe për letërsinë që ai krijon. Por me çfarë kam parë kjo ndikon në marrëdhëniet e autorit, marrëdhëniet e marketingut po themi, për të qenë pranë gazetarëve të kulturës në Shqipëri, studiove televizive që promovojnë librat dhe organizmave të tjera që merren me zhvillimin e arteve dhe të letërsisë në Shqipëri.
Albert Gjoka: Unë e thashë në kontekstin sepse në përgjithësi kur autorët janë disi të pranishëm, flitet më shumë, diskutohet, flitet nëpër media. Platforma Bukinis, ka ardhur me një mision shumë të qartë, jo vetëm për të vendosur disa libra në platformë, por për të qenë dhe një pikë e fortë informacioni për librin shqip dhe sigurisht edhe për ata shkrimtarë, autorë shqiptarë, që jetojnë jashtë Shqipërisë. Tashmë siç e thamë ju keni 10 vëllime me poezi, keni 3 romane, keni një vëllim me tregime, keni dhe një libër të natyrës eseiste. Ju vetë ku ndiheni më mirë, në cilin zhanër ndiheni më i çlirët?
Artan Gj. Hasani: Unë mendoj që prozator njeriu bëhet, përvoja jetësore dhe talenti kuptohet, të mundësojnë të bëhesh një prozator i mirë edhe pa u ndjerë i tillë në rininë tënde. Ndërsa poet, mendoj që është një thirrje, poezia e brendshme që ti e ndjen edhe kur s’ke filluar akoma të shkruash vargjet. Është diçka brenda teje, në mënyrën se si shikon gjërat ose percepton botën. Në këtë kuptim unë e gjej veten te poezia, në qoftë se do të më kërkoje me një fjalë prozator apo poet, vetëm e vë më shumë tek poeti.
Albert Gjoka: Poezia është më e vështirë për t’u lëvruar, sepse poezia kërkon edhe një thirrje të brendshme ndërkohë që romani kërkon edhe bërryla, kërkon një ndjesi shumë të lartë shpirtërore, mendore, kërkon një reflektim të fuqishëm. Kemi parë shpeshherë, njerëz që shkruajnë dhe thonë jemi poetë, sa e vështirë është për të kaluar nga një ndjesi personale që mund ta hedhë çdokush në letër në një ndjesi e cila kthehet në një gjuhë universale, që bëhet krejt natyrshëm edhe pjesë e tjetrit kur e lexon një poezi.
Artan Gj. Hasani: Abuzohet me fjalën poet, ashtu si dhe me fjalën shkrimtar, artist, piktor. Dhe platformat online, mediat sociale, e inkurajojnë këtë abuzim. Unë mendoj që çdo njeri mund të ulet dhe të shkruajë dhe do ketë një grup njerëzish të cilët do e pëlqejnë, të cilët do i drejtohen me superlativa. Kjo ndodh si për poetët, ashtu edhe për ata pretendojnë ose duan të bëhen poetë. Krijimi është diçka shumë personale, dhe unë mendoj që edhe të lexuarit e një libri është diçka shumë personale. Në këtë kuptim unë nuk dua të gjykoj që ka shkrimtarë të mirë dhe të këqij, ose poetë të mirë dhe të këqij. Por ka poetë dhe shkrimtarë që më pëlqejnë mua. Ashtu siç ka poetë e shkrimtarë që të pëlqejnë ty apo një tjetri. Pra, janë relative gjërat. Nuk ka libër të mirë, them, por ka një libër që na pëlqen ne. Duket si abstrakte, por po ta mendosh në mënyrë më të qenësishme artin e leximit, ashtu si artin e krijimit, ato janë thjesht personale janë perceptime individuale tonat.
Albert Gjoka: Artan, do të doja të flisja pak për sa i përket, përpara se të kalojmë te librat me poezi, tek vëllimet tuaja, do të doja të flisja për një krizë të poezisë sonë, qoftë përgjithësisht të leximit. Ju jetoni në Kanada. Kanadaja ka një poezi të madhe sigurisht, qoftë të autorëve kanadezë, por edhe autorëve që vijnë në gjuhën angleze. Do të doja të dija prej jush a është kjo krizë e leximeve dhe e komunikimit me poezi e ndjeshme dhe shqetësuese edhe në Kanada. Sepse besoj se edhe në Shqipëri, unë mund t’jua konfirmoj si librar, që librat me poezi janë pak ose aspak të lexuar sot.
Artan Gj. Hasani: Po, madje unë do të shtoja jo vetëm që janë pak ose aspak të lexuar, por tashmë kanë filluar të bëjnë dhe të palexueshëm. Në ç’kuptim? Shkruhet pak poezi klasike, në kuptimin klasik të fjalës poezi, po të shohësh këtu në Amerikë të Veriut, poezia ngjan si një renditje rreshtat pa asnjë poetikë, lëng poetik brenda dhe ky është trendi, kjo është moda. Lexoj vazhdimisht poezi bashkëkohore kanadeze dhe kjo e këtu e 30 viteve të fundit është shumë, më vjen keq që ta quaj poezi. Shpeshherë, madje janë fitues çmimesh, autorë që kanë fituar dhe nga kurioziteti lexoj. Kështu që nuk është një dukuri thjesht shqiptare, por në Shqipëri ka diçka tjetër, ka një tendencë të brezit të pas viteve ’90, që të imitojnë të përpiqen të imitojnë emra të njohur të poezisë moderniste bashkëkohore. Pra, duke kaluar në mënyrë patologjike jo fiziologjike etapat që ndjek një poet në rrugën e tij drejt mjeshtërisë poetike. Mund të gjesh poetë 18 vjeç, të cilët shkruajnë gjëra të cilat nuk i kuptojnë as vetë, me terma modernë etj., gjëra që ti i lexon dhe s’të ngelet asgjë brenda teje. Nuk lë asnjë gjurmë, por poezia që nuk lë gjurmë, mendoj që kjo është veçantia e poezisë. Që në lexim të parë duhet të të trokasë ty brenda. Nëse nuk troket, do të thotë se ka dështuar. Fatkeqësisht kemi shumë njerëz që shkruajnë, të cilët nuk e konsiderojnë këtë, thonë punë e madhe se si e ndjen ti si lexues, rëndësi ka që unë si autor të them këtë, unë kam dashur ta them këtë. Pra, është një gjendje ambikue, do të thoja, por nga ana tjetër gjykoj që mes këtij deti, oqeani krijuesish e poetësh, ka dhe oaze poetikë të vërtetë, në Shqipëri, ose jo vetëm të poezisë, por edhe të prozës dhe kjo është gjë e mirë. Një vend i vogël si Shqipëria nuk mund të presim të nxjerrë 100 mijë poetë, siç janë ca nisma, por 4-5 poetë të nxjerrë një brez, ky është sukses.
Albert Gjoka: Do të doja vetëm thjesht të bëja një ndërhyrje në vijim të pyetjes që shtrova, sigurisht lajmi i fitimit të Nobelit të vitit të kaluar të Luiz Glyk, poetes amerikane, ishte një lajm i mirë. Unë kam lexuar disa nga poezitë, ciklet me poezi që kanë ardhur dhe përpara dhe më pas, jo ndonjë vëllim të plotë por, kam shijuar poezinë e mirë të viteve ‘60-‘70, të letërsisë europiane, të dukesh sikur po lexoje Elitis ose Kavafis, mjeshtrat e mëdhenj të poezisë, por Luljeta Lleshanaku, një nga poetet më të mira që kemi ne, thotë nuk është çudi që pas 20 apo 50 vitesh, poezia të zhduket. Ju vetë e shikoni një projeksion gati apokaliptik për poezinë dhe për poetin, duke marrë në konsideratë edhe faktin se ju tashmë i keni kushtuar një pjesë shumë të madhe poezisë.
Artan Gj. Hasani: Po, Lleshanaku ka të drejtë, madje unë doja vetëm krijimtarinë e Luljetës si argument. Pjesa e parë e krijimtarisë së saj ka qenë shumë poetike, por me dukurinë e autorë që shkruajnë për agjenda të caktuara, ju jepet një komandë autorëve dhe ju thuhet shkruani për këtë temë. U caktojnë tematika dhe ky është trendi europian e botëror, nëse do të konkurrosh në një çmim europian duhet t’u nënshtrohesh temave që kanë ata. Në prozë unë e kuptoj këtë gjë, por në poezi kjo është absurde dhe shumë autorë të rendin pas çmimit ose janë vanitozë duan patjetër që emri i tyre të spikasi diku. S’ka rëndësi se me çfarë kosto dhe këta i nënshtrohen kësaj poezisë së re, që po themi e cila për mendimin tim është një poezi që shkruhet në mënyrë të detyruar. Dhe e keqja e është se këta krijojnë shembullin për poetë të rinj që i kanë model dhe shkruajnë dhe këta atë lloj poezie, thashë që është poezi me parafabrikate, poezi për po themi, për xhenderin, poezi për bombardimet në Beograd ose poezi për Nënë Terezën ose caktohen ca tema. Ndërkohë që poezia është aq e lirë, ose e vetmja gjë që ka ngelur e lirë edhe në epokën e internetit. Ti sot mund të bëhesh piktor duke përdorur teknologjinë e internetit, mund të bëhesh këngëtar duke përdorur teknologjinë, por s’mund të bëhesh poet, po nuk e pate brenda teje atë nuk të ndihmon teknologjia. Pra, kjo përpjekja për ta futur poezinë në rrugë zyrtare të agjendave të aktivistëve të tematikës që shqetëson BE-në ose organizmat e ndryshëm ndërkombëtarë duket absurde. Dhe nga kjo do t’i vijë e keqja, fundi, poezisë mendoj.
Albert Gjoka: Librat tuaj me poezi, sigurisht, ajo çfarë mua më ka bërë përshtypje është se flitet shumë për harresën, flitet shumë për dhimbjen, flitet shumë për zhdukjen, flitet shumë për ikjen, por në anën tjetër ka edhe shumë pasion, ka një energji të brendshme, një dashuri të madhe për femrën. Do të doja të dija me vërtetë, ju keni bërë dhe një jetë në emigrim, në Greqi pastaj jeni zhvendosur dhe në Kanada. Do të doja të dija që të gjithë dallgët e jetës janë përthyer në atë spektrin e dritës të shpirtit tënd dhe kanë ardhur si dhimbje, si harresë dhe kujtesë apo ka ende një asht të fortë Artan Gjyzeli.
Artan Gj. Hasani: Unë mendoj që krijimtaria poetike është ajo pjesa e dukshme e ajsbergut të jetës së secilit. Shpeshherë përvojat personale të autorit mund të jenë dhe përvoja të lexuesit. Kur themi që lexuesi gjeti veten, po kështu jo çdo gjë që shkruan një poet, është përjetimi i tij. Janë dhe perceptime që i marrim, por jo të jetën tonë, janë të jetës së njerëzve përreth nesh ose të njerëzve të panjohur. Dhimbja, harresa, kujtesa, këto janë vektorë mbi të cilët zhvillohet shpirtërisht qenia njerëzore edhe pa qenë poet. Edhe një njeri që nuk është poet, në shpirt ai është poet, ai e ndjen dhimbjen edhe në mënyrë poetike, tjetër gjë se sa është në gjendje ta shprehë. Kjo është diferenca për dikë që themi ka talent të lindur për poet, jo për ndjeshmërinë, por për mënyrën, pra, aftësinë për ta shprehur. Unë mendoj që të gjithë njerëzit brenda tyre ndjehen poet. Edhe nga këto rastet e dhimbjes, dashurisë, ndarjes, harresës, kujtesës, mallit, distancës, largësisë, të gjitha këto nuk janë privilegj i vetëm i poetëve, janë i të gjithë njerëzve. Të gjithë e përjetojnë, poeti thjesht e materializon në fjalë.
Albert Gjoka: Sigurisht poezia është një gjuhë në vetvete Artan dhe ajo çfarë unë do të doja të thoja është se sa e gjen veten një shqiptar në poezinë e Artan Gjyzel Hasanit dhe sa mund ta gjejë një kanadez, një amerikan në këtë aspekt e kisha. Ju keni botuar edhe “ID” që është edhe në shqip edhe në anglisht. I shijova shumë, kishte edhe muzikalitet edhe ritëm, edhe në anglisht. Në përpjekjen tuaj, me aq sa di unë, ju keni botuar libra në anglisht, italisht e greqisht, mos gaboj.
Artan Gj. Hasani: Miqtë e mi amerikanë e kanadezë që e kanë lexuar vëllimin “ID” e kanë pëlqyer shumë dhe kam marrë komente shumë pozitive prej tyre, pavarësisht se unë nuk i jam drejtuar një universi shpirtëror amerikan, por ne më shumë jemi mesdhetarë dhe besoj që ai libër më shumë do të pëlqehej nga bota sanguine e Mesdheut sesa nga bota e ftohtë e Amerikës së Veriut, por çuditërisht unë gjeta njerëz të cilët e pëlqyen vërtet. Mendoj që një poet që shkruan në gjuhën shqipe i drejtohet audiencës shqiptare, pavarësisht se libri yt mund të përkthehet edhe në gjuhë të tjera. Është një fatmirësi ose një rastësi që ai të bëjë eko edhe në gjuhët e tjera. Kështu përderisa unë shkruaj gjithmonë shqip dhe këmbëngul të shkruaj direkt shqip, do të thotë që unë i drejtohem audiencës shqiptare. Kam provuar të shkruaj kur isha në Greqi, shkruajta vëllimin, që pastaj e përktheva në shqip vëllimin “Paranoik”, e shkruajta në greqisht dhe e pëlqenin grekët që e lexonin. Pse, sepse ne kemi të njëjtin regjistër shpirtëror, jemi ballkanas, jemi mesdhetarë. Kurse këtu një londinezi që punon me mua dhe banon në Toronto atë nuk e prekin shumë, nuk ndjen ndonjë gjë, ai thjesht për mirësjellje thotë më pëlqen, por unë e kuptoj që nuk ka depërtuar poezia tek ai fare. Ky depërtim jo gjithmonë ndodh për faj të poezisë, nganjëherë ndodh edhe për faj të atij që e merr.
Albert Gjoka: Do të doja të kthehesha në një pikë shumë thelbësore. Femra, dashuria është një pjesë esenciale, të gjithë vëllimet tuaja poetike, dikund kam lexuar ose mund të bësh një poezi të mirë mund të bësh një dashuri të mirë. Do të doja të dija se si është raporti mes poezisë dhe dashurisë brenda Artan Gjyzel Hasanit.
Artan Gj. Hasani: Unë mendoj që të shkruarit poezi është një akt dashurie dhe shpesh është edhe një akt seksual, akt erotik, pra, është e drejtë ajo që ju thatë, krahasimi i krijimit të një poezie me procesin e dashurisë. Figura femërore që për mendimin tim është qendra e botës, është nëna, është gruaja, është e dashura, është fëmija, vajza jote. Pra, ne jemi në marrëdhënie me femrën gjatë gjithë jetës sonë dhe është e pamundur që gjurmët e femrës si figurë të mos ndodhen kudo tek ne, aq më tepër në poezi, kur flasim që femra nga vetë natyra është artistike në raport me brutalitetin e mashkullit, po themi, femra është, për mendimin tim, është dhe ngelet diçka delikate dhe e brishtë.
Albert Gjoka: Nëse nisim që nga vëllimi i parë në vitin 1996 deri më sot, çfarë pune keni bërë me veten tuaj për ta përsosur vargun edhe në aspektin teknik, në metaforë, në ritëm, në rimë, në rimë të brendshme dhe, nëse ju do t’i riktheheshit poezive të viteve 1996, si do të ndiheshit përpara tyre, krahasuar me vëllimet e fundit.
Artan Gj. Hasani: Po, unë mendoj që sado i talentuar të jetë një autor i ri, në gjurmën poetike që ka lënë ai ndjehen dhe gjurmët poetike të poezive me të cilat ai është rritur, të autorëve që ai ka lexuar. Kjo është e pashmangshme, që ti të mos jesh ndikuar nga një autor. Mbaj mend në rininë time mbasi kisha konsumuar gjithë poezinë e bukur të traditës shqipe dhe kisha lexuar tek-tuk ndonjë autor të huaj në mënyrë të ndaluar ose të fshehtë, këto u materializuan në shpirtin tim dhe tek vëllimi “Erotika” i mëvonshëm si libër, por poezitë që janë shkruar gjatë viteve ‘90, shumica e atyre. Pastaj me kalimin e viteve, kuptohet personaliteti artistik ndryshon dhe unë pata një influencë të cilën e kam gjithmonë, kjo influencë e ka emrin Leonard Cohen, gabimisht shumë nëpër komente thonë, si Bukovski. Por Bukovski s’ka qenë ndonjë preferencë e imja pavarësisht se e kam lexuar komplet. Flas për Bukovskin në poezi, nuk më ka pëlqyer ndonjëherë. Ndërsa Leonard Cohen ka ndikuar shumë me muzikën e tij, me poezitë e tij edhe me jetën e tij, gjithçka dhe besoj se ai ka qenë një shtysë e fortë që nga fundi i viteve ‘90 unë t’i futesha shkrimit të poezive me pasion më të madh, shpenzoja shumë kohë, sepse shpesh kam qenë në dilemë se a ia vlen t’i shkruaj.
Albert Gjoka: Kisha ndërmend të diskutoja Leonard Cohen, është një personazh poetik në vëllimet tuaja me poezi, herë Leonard, herë Cohen. Për të gjitha ata që besoj kanë dëgjuar këngët, unë jam i mendimit që Leonard Cohen, përpara se të ishte një këngëtar i madh, ishte një poet i madh. Ai ka lënë gjurmë të mëdha dhe nëse do të kishte një Nobel për poezinë, nuk duhet ta merrte Bob Dilan, por duhet ta merrte Leonard Cohen, në gjykimin tim, sigurisht. Po unë kam parë shumë emra, p.sh., më ka befasuar Rupi Kaur, një poete indiano-kanadeze, shumë e suksesshme me “Milk and Honey”, dhe vëllime të tjera poetike. Do të doja të dija diçka më shumë, përveç ndikimit të Leonard Cohen, ju duke jetuar në Kanada, a ka autorë të tjerë që ndikojnë te ju? Dhe ju vetë, në përditshmërinë tuaj, sa lexoni poezi?
Artan Gj. Hasani: Lexoj poezi vazhdimisht, por nga poetët bashkëkohorë thashë, kur them bashkëkohore flas jo për brezin e Cohen por më pas, nuk lexoj pothuajse fare, mjaftojnë dy-tre vargjet e para dhe të kuptoj që bëhet fjalë për poezi që në optikën time nuk është poezi dhe nuk humbas kohë me të.
Ajo vajza, Kaur, që përmendet ju me “Milk and Honey”, ajo ishte një produkt i ca organizatave që botuan, ia mblodhën asaj nga instagrami a facebooku, nuk e di. Ishte një projekt, pra. Këta janë autorë që promovohen, autorë projektesh, por ajo vetë nuk ka ndonjë vlerë, përveç faktit që, në mos gaboj, asaj i janë hapur nja dy çështje gjyqësore këtu që vidhte statuse të ndryshme në instagram dhe facebook dhe i kishte botuar si të sajat. Pra, është një autor që në optikën time nuk e konsideroj.
Albert Gjoka: Artan të falënderoj shumë, do të doja një mesazh nga ana juaj për lexuesit e librave tuaj
Artan Gj. Hasani: Mesazhi më i mirë që një poet t’u japë lexuesve ose adhuruesve të tij janë vetë vargjet që ai ka shkruar dhe mjafton të harrojmë autorin, të harrojnë së paragjykuari. Thjesht, të lexojnë vargjet sikur t’i kishin shkruar vetë ata. Besoj kjo është mënyra më e mirë për të depërtuar, ky është çelësi për të hyrë në ato nëntekste e vargjeve.